Την Κυριακή η Αθήνα είπε να βρέξει τα πόδια της στις παραλίες. Στην άμμο φύτρωσαν ομπρέλες, χιλιάδες άνθρωποι βούτηξαν στο πρώτο τους μπάνιο. Εγώ δεν είδα ομπρέλες, αλλά σταυρούς. Εριξα ένα βότσαλο στην Αχερουσία λίμνη. Επισκέφθηκα την πρώτη έκθεση Funeral. Μακάβριο; Μπορεί. Ομως και εσείς που κυλιστήκατε στις αμμουδιές, χώμα ρίχνατε επάνω σας.
Το εκθεσιακό κέντρο της Helexpo σχηματίζει ένα τεράστιο οικοδομικό τετράγωνο μαζί με το υπουργείο Υγείας. Εβλεπα, λοιπόν, την τεράστια επιγραφή του υπουργείου να ακολουθείται από τα προωθητικά πανό «Ορθοδοξία» και «Funeral» και σκέφτηκα ότι αυτή είναι και η φυσιολογική ροή των πραγμάτων. Κατά περίσταση δε, είναι εφικτή η αντιστροφή της ακολουθίας, αρκεί να καταλήγει στον Παύλο Πολάκη.
Η έκθεση «Ορθοδοξία» είχε και αυτή το ενδιαφέρον της. Εβλεπες, ας πούμε, ιερείς να περιεργάζονται άμφια ή εκκλησιαστικά είδη με τον επαγγελματισμό που ο κρεοπώλης θα εξετάσει μηχανή κοπής κιμά. Ο πειρασμός ήταν μεγάλος. Ηθελα να πάω και να ρωτήσω για τις χώρες κατασκευής των αξεσουάρ της λατρείας. Κατασκευάζονται από αλλόδοξους της Ανατολής ή δένονται από χέρια που κάνουν τον σταυρό τους; Ομως το μάτι λοξοκοίταξε. Φέρετρα να εκτίθενται λες και είναι μαύρα κλιματιστικά. Η εικόνα ήταν τόσο έντονη, τόσο επιβλητική που με ρούφηξε σαν μαύρη τρύπα. Άλλος κόσμος. Κυριολεκτικά.
Ηταν σαν μία τεράστια κηδεία χωρίς νεκρό και δάκρυα –παππάδες υπήρχαν δίπλα, στην έκθεση των εκκλησιαστικών ειδών. Και παντού φρακοφόροι. Οι φιλότιμοι εργάτες του θανάτου. Οι άνθρωποι που μεταφέρουν το φέρετρο. Με τα ρούχα της δουλειάς, το μαύρο, το μπλε ή το γκρι κουστούμι. Και πότε-πότε νόμιζα πώς βλέπω στις γωνίες εκείνον με το μαύρο το ριχτό και το δρεπάνι. Βέβαια αυτός είναι παντού ως η μεγάλη αλήθεια της ζωής και η τελευταία λέξη στο ποίημα της δημιουργίας. Το δικό του επάγγελμα δεν θα πεθάνει ποτέ. Εστω, θα πεθάνει τελευταίο.
Είναι εξαιρετικά πιθανό αυτοί που θα πάρουν χαρά από τον θάνατό σας να είναι περισσότεροι από εκείνους που θα λυπηθούν. Εξαρτάται, βέβαια, τι ζωή θα έχετε αφήσει πίσω σας, αλλά το κουφάρι σας θα γίνει λίπασμα, όχι μόνο για ραδίκια. Εντάξει, φτύστε τον κόρφο σας και ας σταθούμε πάνω από το νεκροκρέβατο ενός ανθρώπου που θα φύγει από τη ζωή πλήρης ημερών. Είχε έναν ήσυχο και δίκαιο θάνατο. Η ψυχή ανήκει στο Θεό, το σώμα στο χώμα και τα έξοδα στους συγγενείς. Αυτοί συνήθως τηλεφωνούν σε έναν εργολάβο τελετών που αναλαμβάνει τα πάντα. Εκείνο που δεν ήξερα είναι ότι και ο εργολάβος σηκώνει το τηλέφωνο και προσθέτει κρίκους και τιμολόγια στην οικονομική αλυσίδα. Ενας εργολάβος δεν μπορεί να απασχολεί μόνιμο προσωπικό. Και αν κάνει μέρες να «πάρει περιστατικό»; Υπάρχει μόνο ένα γραφείο τελετών στη χώρα που προσφέρει όλες τις υπηρεσίες καθετοποιημένα. Του Μπαμπούλα στη Θεσσαλονίκη. Ολοι οι άλλοι δουλεύουν outsourcing, δηλαδή σε κάποια φάση της διαδικασίας θα μισθώσουν υπηρεσίες τρίτου.
Ο εργολάβος, λοιπόν, θα κάνει τα γραφειοκρατικά. Εχει όμως να μεταφέρει, να πλύνει, να ντύσει και να στολίσει νεκρό. Θα χρειαστεί φέρετρο και θα ναυλώσει νεκροφόρα –λίγα γραφεία έχουν δική τους. Και μετά έχει να διαλέξει αν θα δουλέψει με Εταιρεία Συνοδείας ή θα απευθυνθεί στο Σωματείο Εργατών Τελετών. Αυτό είναι ένα θέμα που σκοτώνει. Διότι τα σωματεία βρίσκονται απέναντι από τις εταιρείες. Και η αγορά έχει την τάση να μετακινείται προς τις εταιρείες. Ο Γιάννης Σωτηριάδης έπαιζε επαγγελματικό ποδόσφαιρο στον Ιωνικό. Εφυγε από το χορτάρι και άρχισε να ασχολείται με τις αποδημίες σε τόπο χλοερό. Εστησε την Εταιρεία Συνοδείας Τελετών JS, έχει προσωπικό 40 ατόμων και παίρνει δουλειές από γραφεία τελετών. Ο ίδιος δεν έρχεται καν σε επαφή με τους νεκρούς. Εχει τους ανθρώπους του. «Και τι ανθρώπους! Εκπαιδευμένους. Μέχρι και μαθήματα ψυχολογίας τους κάνουμε για το πώς να φέρονται στους συγγενείς. Και ύστερα είναι η παρουσία τους στην τελετή. Φαντάζεσαι τώρα να τους πέσει το φέρετρο; Θα γίνουμε ρεζίλι εμείς, θα δυσφημιστεί και το Γραφείο Τελετών. Δεν παίζουν με αυτά…»
Στην Αττική υπάρχουν δύο σωματεία Εργατών Τελετών. Οι «Αγιοι Θεόδωροι» και ο «Αγιος Πέτρος». Δουλεύουν, περίπου, όπως οι λιμενεργάτες πριν από χρόνια. Ο εργολάβος τελετών τηλεφωνεί στο σωματείο και λέει ότι χρειάζεται να εξυπηρετήσει ένα περιστατικό. Το σωματείο θα στείλει ανθρώπους να ετοιμάσουν το νεκρό και μετά, μέσα στα πένθιμα κουστούμια τους, θα σηκώσουν το φέρετρο και θα βαδίσουν προς την τελευταία κατοικία του νεκρού. Στέκομαι στo stand τους και χαζεύω στην οθόνη κηδείες επωνύμων. «Ολες οι μεγάλες κηδείες από μας έχουν περάσει» μου λέει ένας κύριος με τεράστιες πλάτες και γκρίζο κουστούμι. Ναι, δεν έχει άδικο, το επιβεβαιώνει και το σχετικό φυλλάδιο: Τσιτσάνης, Ξυλούρης, Αγγελόπουλος, Βουγιουκλάκη, Χριστίνα Ωνάση, Παπανδρέου και πάει λέγοντας. Δίπλα στην οθόνη είναι τοιχοκολλημένη η κατάσταση μελών και ενσήμων. «Κολλάμε ένσημα κύριε, βαρέα και ανθυγιεινά» λέει ο συνομιλητής μου. Περίμενα να μου περιγράψει τους υγειονομικούς κινδύνους από την επαφή με τους νεκρούς. Λάθος. Χτύπησε τον ώμο του, σαν αξιωματικός που επιδεικνύει τα γαλόνια του: «ξέρεις τι καταπόνηση είναι για τη σπονδυλική στήλη να περπατάς με τόσα κιλά στον ώμο;» Εξαρτάται ποιον κουβαλάς. Τους παρατηρώ σε ομάδες, σε διάταξη. Συνήθως ανά τέσσερις δεν πάνε; Σαν μαύρα πουλιά πάνω σε σύρμα. Κοιτάζω μέσα στα πρόσωπα τους. Βλέπω εκείνη τη μάσκα που κρύβει εκφράσεις και αισθήματα, παγώνοντας τα μάτια. Θα είναι η ιδέα μου. Όμως, από την άλλη, πώς είναι να κάνεις μία δουλειά που το γέλιο είναι ντροπή και η χαρά αμαρτία;
«Είναι μία δουλειά σαν όλες τις άλλες. Συνηθίζεις. Και κάποια στιγμή την αγαπάς.» Ο Ανδρέας εργάζεται στη JS του Σωτηριάδη. Περιποιείται κατά μέσο όρο τρεις νεκρούς τη μέρα. Τους πλένει, τους ντύνει, τους στολίζει. Πηγαίνει και ως φρακοφόρος, σηκώνει φέρετρο. Μου χαμογελάει και βλέπω πάνω του την αυτοπεποίθηση του ανθρώπου που έχει νικήσει ενστικτώδεις φόβους. Και μου φαίνεται γλυκός. Είναι ο τελευταίος άνθρωπος που θα σε δει γυμνό. Δεν θα σε αγγίξει άλλο χέρι μετά το δικό του, παρά μόνο η παγωμένη γλώσσα της σήψης. Μου λέει τα αναμενόμενα για σεβασμό στο νεκρό. Τον διακόπτω, τον ρωτάω για τις γυναίκες. Εχουν πρόβλημα με τη δουλειά του; Δεν έχουν. Η κοινωνικότητα δεν επηρεάζεται από το επάγγελμα. Δεν τον πίστεψα. Εσείς πώς θα αντιμετωπίζατε έναν φίλο ή μία συναισθηματική σχέση που βρίσκεται τόσο κοντά στον θάνατο; Μίλησα και με άλλους. Κανένας δεν είπε ότι έχασε γυναίκα λόγω της δουλειάς. Κάποιοι τρώνε καζούρα από τους φίλους τους. Ναι, κάνουν μαύρο χιούμορ. «Τι γίνεται ρε γαμώτο, πολλή υγεία έπεσε…» Φοβούνται τον θάνατο όπως εγώ και εσείς. Απλώς δεν μοιραζόμαστε την ίδια αίσθηση του μακάβριου. Πόσα βγάζεις ως εργάτης τελετών; Ολοι με τον βασικό ξεκινάνε και μετά έρχονται τα φιλοδωρήματα. Κανένας δεν είχε τη διάθεση να πει πόσα ακριβώς βγάζει αν και κάποιος μου πέταξε το «ενάμισι χιλιάρικο στα σίγουρα». Στις μέρες μας άλλοι θα σκότωναν για τέτοιο μισθό.
Συζήτησα με τη Φωτεινή. Ειδικεύεται στο μακιγιάζ νεκρών. Και αυτή μπήκε στο επάγγελμα για τα λεφτά. Της άρεσε και έμεινε. Καμία σχέση με το μακιγιάζ των ζωντανών. Αλλα υλικά. «Τώρα υπάρχει και μπότοξ για νεκρούς. Κάνεις την ένεση στον ενενηντάχρονο και στο φέρετρο τον βλέπεις τριάντα χρόνια νεότερο.» Μην μπαίνετε σε πειρασμό, δεν διατίθεται για ζωντανούς. Οι καλύτερες στιγμές της δουλειάς είναι όταν παριστάνει τον μικρό επί της γης θεό. «Εχεις τον άλλον από τροχαίο και του λείπει το μισό πρόσωπο. Πώς θα τον δει η μάνα του; Του κάνεις ανασύσταση, τον ξαναφτιάχνεις…»
Κάποια στιγμή είχα γύρω μου έναν εργολάβο τελετών, έναν ιδιοκτήτη εταιρείας συνοδείας, ένα φρακοφόρο, έναν κατασκευαστή φερέτρων και μία μακιγιέζ νεκρών. Ελειπε ο νεκρός, βρισκόμουν στη μέση και ήμουν ο μόνος που δεν είχε δουλειά να κάνει. Για να διώξω το ρίγος σκέφτηκα ότι κατά κάποιο τρόπο και εμείς οι δημοσιογράφοι του χώρου είμαστε –της ταφής και της εκταφής. Ο εργολάβος κηδειών μου είπε ότι πρέπει κάποτε να απαγορευτεί η μεταφορά των νεκρών στο σπίτι. Ηθελα να του πω ότι μπορεί να περάσουν χρόνια από τη στιγμή που σταμάτησες να ζεις μέχρι την ώρα που θα πεθάνεις. Όμως θα μπλέκαμε σε άλλες κουβέντες. Ο κατασκευαστής φερέτρων μου έδειξε κομμάτι στα επτά χιλιάρικα. Ετσι όπως πέφτουν οι τιμές των ακινήτων, τα καλά φέρετρα θα κοστίζουν όσο μία γκαρσονιέρα στα Πατήσια. Η κηδεία είναι η ύστατη αναμέτρηση του ανθρώπου με τη ματαιοδοξία. Ευτυχώς, για τους κατασκευαστές φερέτρων, δεν είμαστε ίσιοι ούτε στο θάνατο. Και όμως, χωράς σε όλα τα φέρετρα και όλα τα φέρετρα στο ίδιο μέρος σε πάνε.
Τέλος πάντων, μία αξιοπρεπής κηδεία δεν κοστίζει πάνω από 1.500 ευρώ. Αλλο ένα χιλιάρικο θέλει η αποτέφρωση στη Βουλγαρία. Τα αποτεφρωτήρια δεν ανησυχούν τον κλάδο. Αντιθέτως, αρχίζει και αναπτύσσει πακέτο υπηρεσιών. Στην Ελευσίνα, ας πούμε, υπάρχει πλοίο με πλήρωμα που βάζει τα καλά του και σκορπάει την τέφρα στη θάλασσα με τελετουργικό τρόπο. Πωλούνται σταυρουδάκια λαιμού με χώρο για την υποδοχή της τέφρας του αγαπημένου προσώπου. Διατίθενται μέχρι και λάρνακες αντίγραφα της χρυσής του Φιλίππου της Μακεδονίας, μοντέλο που βρήκα ελαφρώς υπερβολικό. Ρώτησα τον συνομιλητή μου αν γνώριζε ότι ο Κιθ Ριτσαρντς των Rolling Stones σνίφαρε την τέφρα του πατέρα του. Το βλέμμα του έμεινε παγωμένο, μόνο ένα φρύδι σηκώθηκε.
Χάζεψα μία ελληνική πατέντα για εύκολο κατέβασμα του φερέτρου στο μνήμα. Εξέτασα πάγκο για πλύσιμο νεκρών με ενσωματωμένη έξοδο αποχέτευσης. Φορεία μεταφοράς, τούρτες, τσουρέκια, κόλλυβα μνημόσυνων. Εντυπωσιάστηκα με φορητό σύστημα ψύξης της σορού. Είδα ανθρώπους να βγάζουν selfie μπροστά στα φέρετρα. Τόσος θάνατος και ούτε ένα δάκρυ. Συμβαίνει και στην πραγματικότητα, αλλά είναι άχαρο. Στην έκθεση είχε πλάκα.
