Προσπαθώ να σκεφτώ μια άλλη εμπειρία επίσκεψης σε μουσείο ή σε αρχαιολογικό χώρο που να είναι τόσο πλήρης, να ενεργοποιεί κάθε αίσθηση. Η εμπειρία που προσφέρει το Μουσείο της Αρχαίας Ελεύθερνας (εγκαινιάζεται στις 19 Ιουνίου) και προηγουμένως η διαδρομή δέους μέσα στο άλσος Ελευθερναίων, αυτό το αρχαιολογικό πάρκο που είναι κρυμμένο μέσα στο άφατο πράσινο σε συνεχή μικρά φαράγγια, είναι ανεπανάληπτη.
Μια ομάδα δημοσιογράφων είχαμε την ευκαιρία να δούμε τον καθηγητή Αρχαιολογίας και διευθυντή του μουσείου, τον άνθρωπο που κάνει ανασκαφές στο χώρο από το 1985 Νίκο Σταμπολίδη μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της νεκρόπολης στην Ορθή Πέτρα σε μια ξεχωριστή ξενάγηση.
Πατά στο αρχαιότερο σημείο της ανασκαφής, στο σημείο όπου έκαιγαν τους ήρωες πολεμιστές, στο Κρεματόριο Α’. Και καθώς περιγράφει και στέκεται ανάμεσα σε όστρακα σταματά και μας προτρέπει «μη μιλάτε για λίγο. Ακούστε. Ακούστε τα βελάσματα και το κελάηδισμα των πουλιών». Η Αρχαία Ελεύθερνα αναπνέει ακόμα και καλύπτει με κάθε τρόπο την απόσταση ως το παρόν, μέσα από την οργιαστική φύση με τις βενετσιάνικες ελιές-γλυπτά (δεν επιτρέπεται να κλαδευτούν παρά μόνο από ύψος 25 μέτρων και πάνω αφού αποτελούν μνημεία της φύσης), τις χαρουπιές, τις βελανιδιές, τις ελιές που διατρέχουν τα μικρά καταπράσινα φαράγγια που ορίζουν την περιοχή. Οσφρηση, αφή, ακοή, όραση συμμετέχουν σε αυτή την εμπειρία.
Η νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας που έχει δώσει πλήθος ευρημάτων στο νέο μουσείο είναι ο χώρος που μαρτυρά πως η περιοχή γνώρισε μεγάλη ακμή στην Εποχή του Σιδήρου (από το 900 ως τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ.), εποχή που συνδέεται με την αυγή του ελληνικού πολιτισμού και τον Ομηρο. Αλλωστε περιστατικά και ιστορίες που αναφέρει στα έπη του ο Ομηρος, επιβεβαιώνονται μέσα από τα ευρήματα της Αρχαίας Ελεύθερνας, κυρίως από τις ταφές.
Και η αλήθεια είναι πως ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο έχουν να αφηγηθούν πλήθος ιστοριών μέσα από τα ευρήματα που χρονολογούνται από τα προΐστορικά ως τα βυζαντινά χρόνια. Το νέο κτίριο του μουσείου δεν θεριεύει σε ύψος αλλά συνομιλεί από το χαμηλότερο δυνατό επίπεδο με τη γύρω φύση: έχει υπόγειο όπου βρίσκονται μεταξύ άλλων τα εργαστήρια, ενώ η έκθεση απλώνεται στο ισόγειο, μαζί με το κέντρο μελέτης. Οι τρεις διαδοχικές αίθουσες μέσα από κάθε έκθεμα αναπαριστούν, αφηγούνται, αποκαλύπτουν την ιστορία, ενώ σε ειδικές οθόνες προβάλλονται ειδικά φιλμ που συμπληρώνουν την εμπειρία και κυρίως τη γνώση. Αρχιτέκτων του μουσείου είναι ο Δημήτρης Κουτσογιάννης, ενώ τον περιβάλλοντα χώρο με τα δεκάδες αρωματικά επιμελήθηκε ο Παναγιώτης Κολοβός. Συναντάμε εκεί μέντα, βασιλικό, δυόσμο, λεβάντα αλλά και δίανθο, δηλαδή γαρύφαλλο που ήταν το λουλούδι του Δία. Κάθε φυτό φέρει μια επιγραφή με το μυθολογικό του πρόταγμα.
Στα σωθικά του μουσείου, στο υπόγειο, φοιτητές και εργαζόμενοι δουλεύουν εντατικά για τη μελέτη, αποκατάσταση και συντήρηση των αρχαιοτήτων, ενώ 16 κάμερες καταγράφουν τα πάντα. Υπέροχα αγγεία έχουν συναρμολογηθεί καταγραφεί και μπει σε ειδικό χώρο φύλαξης με τις ταμπέλες τους, ένας καμένος άντρας έχει τοποθετηθεί σε γύψο και περιμένει να μελετηθεί από ανθρωπολόγους. Το μουσείο διαθέτει κλίβανο και θησαυροφυλάκιο, ενώ υπάρχει πρόβλεψη για την προστασία όλων των αρχαιοτήτων του σε περίπτωση κινδύνου, για παράδειγμα σε περίπτωση πολέμου όπως εξηγεί ο κ. Σταμπολίδης, ενώ κάποιοι σκεφτόμαστε την επιφυλακή στο μουσείο του Λούβρου για να σωθούν τα αγάλματα από τις πλημμύρες πριν από λίγες ημέρες.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις ολοκληρωθεί η μελέτη των οστών, ο Νίκος Σταμπολίδης επιθυμεί να επιστραφούν στο χώρο της νεκρόπολης, μέσα σε ειδικό έπιπλο με γυάλινες προθήκες για να είναι ορατά από τους επισκέπτες του χώρου. «Ετσι δεν θα διαταράσσουμε άλλο την ηρεμία των νεκρών», όπως λέει ο ίδιος αλλά και η στενή συνεργάτης του Μιμίκα Γιαννοπούλου. Από τις ανασκαφές δεν έχει πεταχτεί ούτε μια πέτρα. Εχουν χρησιμοποιηθεί για να γίνει ένα μικρό καθιστικό στην είσοδο της νεκρόπολης, καθώς ο καθηγητής επιμένει «θέλω ο ερευνητής σε δέκα-είκοσι χρόνια να έρθει να εξετάσει αν είχα δίκιο στα συμπεράσματά μου και να έχει όλα τα στοιχεία για να το κάνει αυτό».
Ο ίδιος άλλωστε, «ξαναγέννησε» τον χώρο από το 1985. Την πρώτη μέρα το συνεργείο πήγε να σκάψει στο διπλανό χέρσο χωράφι. Αυτός όμως έσκυψε, έπιασε το χώμα που πρόσεξε πως είναι πιο σκούρο από τη γύρω περιοχή. Το ψηλάφισε και είπε «εδώ, εδώ να σκάψετε». Κατάλαβε πως το μαύρο χρώμα, όπως το έτριψε στα χέρια του και είδε ότι αφήνει μουτζούρα, πρέπει να προερχόταν από καύση. Και είχε δίκιο. Αλλωστε όπως λέει ο ίδιος «ο τρόπος που κοιτάς σου αποκαλύπτει πράγματα».
Ας «περιηγηθούμε» όμως στην Αρχαία Ελεύθερνα μέσα από δέκα ιστορίες που αφηγούνται τόσο στο αρχαιολογικό πάρκο όσο και το μουσείο που υποδέχεται τα ευρήματα του πάρκου.
Το αίνιγμα του ομαδικού τάφου με τις πριγκίπισσες και την ιέρεια: Μια ιστορία που προκαλεί το ενδιαφέρον και πυροδοτεί εικασίες. Σε έναν ομαδικό τάφο, βρέθηκαν τέσσερις σκελετοί μέσα σε έναν κτεριστικό πλούτο μοναδικό. Ανήκαν σε τρεις πριγκίπισσες ηλικίας 13, 16 και 28 ετών, αλλά και σε μια γυναίκα 72 ετών που βρέθηκε θαμμένη καθιστή και που σύμφωνα με τον Νίκο Σταμπολίδη είχε ιερατικά αξιώματα (και φορούσε τα πλέον περίτεχνα και βαρύτιμα κοσμήματα). Ολα μαρτυρούν πως επρόκειτο για συγχρονική ταφή.
Eξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως δεν είχαν ταφεί τυχαία: ήταν με φορά από την ανατολή προς τη δύση του ηλίου, με τη νεότερη να είναι πρώτη θαμμένη προς την ανατολή και την ιέρεια τελευταία στη δύση… Τι οδήγησε όμως στον θάνατό τους; Κάποια επιδημία; Ηταν μήπως αυτοκτονία; Ο καθηγητής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Νότης Αγελαράκης που έχει μελετήσει τα οστά των γυναικών αρκέστηκε να πει πως σύντομα θα ανακοινώσει νέα που θα μας συνταράξουν…
Η ασπίδα που προστάτευε τα οστά των πολεμιστών: Βρέθηκε να καλύπτει τα καμένα οστά νεκρού πολεμιστή που είχαν τοποθετεί σε ειδικό τεφροδόχο αγγείο. Τα προστάτευε, τα άσπιζε δηλαδή όπως εξηγεί ο Νίκος Σταμπολίδης. Χρονολογείται στο 820-720 π.Χ. και είναι ένα από τα πλέον καλλιτεχνικά δείγματα της πρώιμης κρητικής τέχνης. Εχει τοποθετηθεί στην είσοδο του μουσείου, όχι μόνο επειδή αποτελεί ένα εμβληματικό της νεκρόπολης εύρημα, αλλά και γιατί αντικρύζει από εκεί, μέσα από το μεγάλο παράθυρο τον Ψηλορείτη. Στόχος του Νίκου Σταμπολίδη ήταν ο επισκέπτης να κοιτάζει την ασπίδα και μετά ευθεία απέναντι την κορυφή του Ψηλορείτη και να το συνδέει με το Ιδαίον Ορος, τον τόπο γέννησης του Δία. Πλάι στο έκθεμα υπάρχει πιστό αντίγραφο της ασπίδας το οποίο μπορούν να ψηλαφίσουν άτομα με πρόβλημα όρασης.
Οι ταφικές πυρές για την προστασία των ηρώων: «Και το κορμί του δεν εσάπισε, κι ουδέ σκουλήκια τον έχουν φάει». Τον στίχο αυτό από την Ιλιάδα του Ομήρου θύμισε ο Νίκος Σταμπολίδης μέσα από τον χώρο όπου βρέθηκαν απανωτές πυρές νεκρών. Τους ήρωες τους έκαιγαν για να μην τους φάνε τα σκουλήκια λοιπόν και στη συνέχεια τα οστά τα τοποθετούσαν στα ειδικά δοχεία όχι τυχαία, αλλά από τα πόδια προς το κεφάλι. Ετσι βρέθηκαν μέσα στους δεκάδες αμφορείς που ήρθαν στο φως στη νεκρόπολη της Ελεύθερνας.
Η μοναδική γυναικεία ταφική πυρά: Τις γυναίκες δεν τις έκαιγαν, δεν επεφύλασσαν για αυτές τιμές ήρωα πολεμιστή. Και όμως υπάρχει μια και μόνο τέτοια περίπτωση και την εντοπίζουμε μέσα στη νεκρόπολη. Ηταν μια 21 ετών αρχόντισσα που πέθανε πάνω στη γέννα. Πλάι της βρέθηκε και το κρανίο του βρέφους. Οπως εξηγεί ο Νίκος Σταμπολίδης και αυτό το εύρημα δικαιώνει τον Ομηρο που αναφέρει ότι μια γυναίκα μπορεί να ανυψωθεί σε ήρωα πολεμιστή μόνο όταν πεθαίνει πάνω στη γέννα εξαιτίας των πόνων που νιώθει.
Το πρώτο Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη: Το ψηλότερο μνημείο της νεκρόπολης που φέρει στην κορυφή του είδωλα Κουρητών, πολεμιστών δηλαδή, ερμηνεύεται από τον Νίκο Σταμπολίδη ως ένα από τα πρώτα Μνημεία Αγνώστου Στρατιώτη που καταγράφονται στην ιστορία. Οι ασπιδούχοι πολεμιστές στην κορυφή «είναι τα λαλούντα σύμβολα του μνημείου». Ενας χώρος που συγκέντρωνε τα βλέμματα «μια μορφή προπαγάνδας» για να μαθαίνουν οι νέοι και οι ξένοι τα κατορθώματα των ηρώων της περιοχής. Μια μεγάλη πέτρα που είναι ακουμπισμένη στην βάση του μνημείου ερμηνεύεται ως αναφορά στην πέτρα που έδωσε η Ρέα στον Κρόνο προκειμένου να την φάει νομίζοντας πως κατασπαράσσει τον Δία…
Οι άτυχες νύφες από την Κύπρο: Θαμμένες σε τρία τεράστια πιθάρια τοποθετημένα διαδοχικά το ένα μετά το άλλο, βρέθηκαν πέντε γυναίκες, τα κτερίσματα των οποίων παραπέμπουν στην Κύπρο. Ενδεχομένως, λοιπόν, ήταν νύφες, γυναίκες που ήρθαν στην Ελεύθερνα για να παντρευτούν. Το ενδιαφέρον είναι πως όλες συνδέονται με συγγένεια, όπως μαρτύρησε η ανάλυση των ανθρωπολόγων: Εχουν ίδιο DNA και την ίδια μορφή δυσπλασίας στα δόντια!
Η «Κυρία της Ωσέρ» του Λούβρου και η αδελφή της στην Ελεύθερνα: Ενα γλυπτό ύψους 51 εκατοστών και πλάτους 17, η «Κόρη της Ελεύθερνας», φέρνει αυτομάτως στο μυαλό το περίφημο γλυπτό «Η Κυρία της Ωσέρ» που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου. Χρονολογούνται και τα δυο γύρω στο 650 π.Χ., ενώ μακροσκοπικές, μικροσκοπικές και πετροχημικές αναλύσεις του υλικού των δύο γλυπτών μαρτυρούν ότι έχουν κατασκευαστεί από ασβεστόλιθο του λατομείου της Ελεύθερνας, με βαθμό συγγένειας που φτάνει το 99,7%. Η «Κόρη της Ελεύθερνας» βρίσκεται στο χώρο του μουσείου πλάι σε φωτογραφίες της αδελφής στο μουσείο του Λούβρου, ενώ ένα βίντεο προβάλλεται στο χώρο με την αφήγηση της ιστορίας ανακάλυψης και της πορείας τους στο βάθος του χρόνου.
Το 12χρονο αγόρι και το πιστό σκυλί: Ενα από τα ευρήματα της ανασκαφής ήταν ο τάφος ενός αγοριού 12 ετών. Πλάι του θαμμένο, μάλλον μεταγενέστερα βρέθηκε ο σκελετός ενός κρητικού σκύλου. Προφανώς πέθανε από τη θλίψη του για το χαμό του αφέντη του και οι γονείς φρόντισαν να τους θάψουν πλάι-πλάι.
Το αποτεφρωμένο σταφύλι: Δεν υπάρχει στον κόσμο άλλο τέτοιο εύρημα. Ενα τσαμπί σταφύλι που διασώθηκε ολόκληρο και που συνδέεται με την καύση πολεμιστή άρχοντα. Βρίσκεται στη μεγάλη προθήκη της αίθουσας Γ’ και εκτίθεται μαζί με τα ευρήματα από τον τάφο Α1Κ1 των πολεμιστών.
O 30 ετών πολεμιστής που «θυμίζει» τον Πάτροκλο: Κατάλοιπα της ομηρικής ταφικής πρακτικής, όπως τα συναντάμε στην περιγραφή της ταφής του Πάτροκλου συναντάμε στον τάφο του ηλικίας 30 ετών που κάηκε μαζί με τη γυναίκα του, ενώ έξω από τον τάφο συναντάμε το σκελετό αιχμαλώτου που θυσιάστηκε. Οπως ακριβώς πλάι στην ταφική πυρά του Πατρόκλου θυσιάστηκαν δώδεκα αιχμάλωτοι από την Τροία, σύμφωνα με την περιγραφή του Ομήρου στην Ιλιάδα, στη Ραψωδία Ψ.
