Το ακραίο καιρικό φαινόμενο του υδροστρόβιλου έγινε ξαφνικά παγκόσμιο πρωτοσέλιδο, καθώς πιστεύεται ότι προκάλεσε τη βύθιση του Bayesian, του σούπεργιοτ που μετέφερε τον βρετανό μεγιστάνα της τεχνολογίας Μάικ Λιντς και άλλους, στα ανοιχτά των ακτών της Σικελίας. Ωστόσο, ενώ αυτές οι καταιγίδες μπορεί να ακούγονται σαν ένα περίεργο και σπάνιο φαινόμενο, τόσο οι υδροστρόβιλοι όσο και οι ανεμοστρόβιλοι, όπως αποκαλούνται όταν σχηματίζονται στην ξηρά, είναι πολύ πιο συνηθισμένοι στην Ευρώπη από ό,τι πιστεύουμε, λένε οι ειδικοί σε σχετικό ρεπορτάζ του BBC.
«Οι υδροστρόβιλοι είναι ουσιαστικά ανεμοστρόβιλοι που εμφανίζονται πάνω από το νερό. Ο ανεμοστρόβιλος είναι μια περιστρεφόμενη στήλη αέρα που “κρέμεται” από ένα σύννεφο καταιγίδας» εξηγεί ο Πίτερ Γκρενεμάιερ, διευθυντής του European Severe Storms Laboratory, ενός οργανισμού που στοχεύει στην προετοιμασία της Ευρώπης για την έλευση σοβαρών καταιγίδων, με όπλα την επιστημονική έρευνα, την επικοινωνία και την καλύτερη πρόβλεψη.
«Οι Ευρωπαίοι δεν γνωρίζουν τους κινδύνους»
Στη Γηραιά Ηπειρο εμφανίζονται περίπου 300 ανεμοστρόβιλοι στη στεριά ετησίως και 500 υδροστρόβιλοι, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή βάση δεδομένων έντονων καιρικών συνθηκών. Είναι πολύ λιγότεροι από ό,τι στις ΗΠΑ, όπου εμφανίζονται περίπου 1.000 ανεμοστρόβιλοι ετησίως, αλλά εξακολουθούν να συνιστούν μια απειλή που πρέπει να κατανοηθεί καλύτερα, τονίζει ο Γκρενεμάιερ, καθώς οι βίαιοι ανεμοστρόβιλοι προκαλούν ζημιές και απώλειες ζωών και στην Ευρώπη. Το 2021, ένας θανατηφόρος ανεμοστρόβιλος σάρωσε χωριά στην Τσεχική Δημοκρατία, σκοτώνοντας αρκετούς ανθρώπους και τραυματίζοντας περισσότερους από 150. Ο περιφερειάρχης της περιοχής τον περιέγραψε ως «ζωντανή κόλαση».
Δεν είναι κάτι που οι χώρες δεν γνωρίζουν. Πολλοί ειδικοί, συμπεριλαμβανομένου του Γκρένεμάγιερ, έχουν προειδοποιήσει ότι η Ευρώπη έχει υποτιμήσει τους κινδύνους που ενέχουν οι ανεμοστρόβιλοι και οι υδροστρόβιλοι. Ενας πιθανός λόγος γι’ αυτό, λέει, είναι εν μέρει επειδή οι μετεωρολογικές υπηρεσίες των ευρωπαϊκών χωρών λειτουργούν ανεξάρτητα και δεν μοιράζονται τακτικά καιρικά δεδομένα μεταξύ τους.
«Αν δούμε όλη την Ευρώπη ως μια ενιαία περιοχή, βλέπουμε ότι οι ανεμοστρόβιλοι δεν είναι τόσο σπάνιοι» λέει. Ομως κάθε μετεωρολογική υπηρεσία θα δει μόνο έναν ανεμοστρόβιλο, και αυτό σπανίως, οπότε δεν θεωρείται ιδιαίτερος κίνδυνος. Οι άνθρωποι στην Ευρώπη δεν είναι ενήμεροι για τους κινδύνους ενός στροβίλου. Σε μια ανάλυση για την τραγωδία στην Τσεχία αναφέρεται ότι «οι αυτόπτες μάρτυρες είπαν πως οι πολίτες δεν είχαν καταλάβει πόσο επικίνδυνο ήταν το φαινόμενο και δεν προσπάθησαν να προστατευτούν – έως ότου ήταν ήδη πολύ αργά».
Πώς δημιουργούνται και πού παρατηρούνται συχνότερα
Οι υδροστρόβιλοι μπορεί να φαίνονται λιγότερο απειλητικοί για τους ανθρώπους στη στεριά, αλλά καθώς «τρέχουν» προς τα λιμάνια και τις ακτές μπορούν να αναποδογυρίσουν βάρκες και δεν μένουν πάντα στο νερό. Μια ανάλυση των ανεμοστρόβιλων και των υδροστρόβιλων που καταγράφηκαν στην Ιταλία το διάστημα 2001-2016 διαπίστωσε ότι εμφανίστηκαν 707 υδροστρόβιλοι και 371 ανεμοστρόβιλοι, με το 25% των υδροστρόβιλων να καταλήγουν στην ξηρά και να γίνονται ανεμοστρόβιλοι.
Οι υδροστρόβιλοι εμφανίζονται συνήθως κατά τη διάρκεια σχετικά αδύναμων καταιγίδων, λέει στο BBC ο Γκρενεμάιερ. «Τους λέμε και “ανεμοστρόβιλους με καλό καιρό”. Συμβαίνουν πολύ συχνά σε ήρεμες καταστάσεις κοντά στις ακτές, μόλις υπάρξει αλληλεπίδραση μεταξύ ανέμων αντίθετης κατεύθυνσης που ο ένας πνέει από τη στεριά και ο άλλος από τη θάλασσα. Εκεί που συναντώνται αυτοί οι άνεμοι δημιουργείται η στροφική κίνηση που εξελίσσεται σε στρόβιλο».
Από την άλλη, «οι πολύ ισχυροί ανεμοστρόβιλοι τείνουν να αναπτύσσονται από πολύ ισχυρές καταιγίδες που περιστρέφονται. Τις ονομάζουμε υπερκυψέλες, είναι μεγάλες καταιγίδες με περιστρεφόμενες ανοδικές ροές».
Στην περίπτωση της καταστροφής του γιοτ στη Σικελία, όπου η καταιγίδα φαίνεται να ήταν πολύ ισχυρή, δεν είναι σαφές εάν η στήλη που παρατηρήθηκε πάνω από τη θάλασσα ήταν υδροστρόβιλος ή μια φυσική «έκρηξη». Τέτοια φαινόμενα παρατηρούνται όταν πολύς αέρας που προέρχεται από την καταιγίδα συναντά την επιφάνεια της Γης, και –σαν βόμβα– εξαπλώνεται και δημιουργεί τοπικά ακραίες συνθήκες
Στην ξηρά οι ειδικοί μπορούν να εξετάσουν τον «δρόμο της καταστροφής» μετά από έναν ανεμοστρόβιλο και έτσι να κατανοήσουν την πορεία και την εξέλιξή του. Αυτό δεν είναι δυνατό στο νερό, όπου οι καταιγίδες μπορεί να μην αφήνουν κανένα σημάδι πίσω τους, εκτός από κατεστραμμένα σκάφη, κάτι που δεν αρκεί για να δώσει μια σαφή εικόνα του γεγονότος.
Τα τελευταία χρόνια, οι συνεισφορές από τους «κυνηγούς καταιγίδων» βοήθησαν στο να έχουμε μια σαφέστερη εικόνα για το πότε και πού είναι πιο πιθανό να εμφανιστούν αυτά τα φαινόμενα. Μια ανάλυση των ανεμοστρόβιλων και των υδροστρόβιλων που αναφέρθηκαν μεταξύ 2000 και 2019 στην Καταλονία, στην Ιβηρική Χερσόνησο, βρήκε ότι η συγκεκριμένη περιοχή είναι το σημείο με την υψηλότερη πικνότητα εκδήλωσης των φαινομένων σε όλην τη Μεσόγειο.
Ο Οριολ Ροντρίγκες του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης και ένας από τους συγγραφείς της μελέτης για την Καταλονία, είπε στο BBC ότι οι φωτογραφίες στροβίλων που τραβήχτηκαν από κινητά τηλέφωνα και κοινοποιήθηκαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν «ζωτικής σημασίας για την καλύτερη καταγραφή αυτών των καταιγίδων». Και αυτό διότι οι μικρότεροι στρόβιλοι δεν μπορούν να ανιχνευθούν από τα υπάρχοντα μετεωρολογικά ραντάρ.
Ενώ μεγάλοι, ισχυροί ανεμοστρόβιλοι «μπορούν να ανιχνευθούν με τη χρήση επιχειρησιακών μετεωρολογικών ραντάρ, οι περισσότεροι αδύναμοι ανεμοστρόβιλοι και υδατικές εκροές δεν μπορούν να παρατηρηθούν χρησιμοποιώντας αυτήν την τεχνολογία», καθώς είναι μικροί, λέει. «Ως εκ τούτου, οι κύριες πηγές πληροφοριών είναι οι άμεσοι μάρτυρες».
Μια ανάλυση 234 υδροστρόβιλων που κατεγράφησαν στις Βαλεαρίδες Νήσους στην Ισπανία μεταξύ 1989 και 2020 διαπίστωσε ότι η πλειονότητα συνέβη τους φθινοπωρινούς μήνες, με μεγαλύτερη συχνότητα τον Σεπτέμβριο. Αναλύοντας τη σχέση τους με τη θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας, οι συγγραφείς της μελέτης αποκάλυψαν «μια υψηλότερη συχνότητα υδροστρόβιλων με υψηλότερες τιμές θερμοκρασίας, ιδίως μεταξύ 23C και 26C». Μια ιταλική μελέτη διαπίστωσε επίσης ότι οι υδροστρόβιλοι αναπτύσσονται κυρίως το φθινόπωρο.
Η κατανόηση του πώς η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τους υδροστρόβιλους και τους ανεμοστρόβιλους είναι μια βασική πρόκληση. Συνολικά, η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε πιο σφοδρές καταιγίδες στην Ευρώπη. «Υπάρχει περισσότερη διαθέσιμη ενέργεια για πολύ ισχυρές καταιγίδες και αυτό συνδέεται με τον υψηλότερο ρυθμό εξάτμισης του νερού σε υψηλότερη θερμοκρασία» σημειώνει ο Γκρενεμάιερ.
Ο θερμότερος αέρας μπορεί να περιέχει περισσότερους υδρατμούς, οι οποίοι συμπυκνώνονται σε ένα σύννεφο και μετατρέπονται σε σταγόνες νερού ή κρυστάλλους πάγου, και καθώς το κάνει, απελευθερώνει θερμότητα που στη συνέχεια προκαλεί καταιγίδες. Αυτό παρατηρείται να συμβαίνει σε όλη τη νότιο-κεντρική Ευρώπη και ειδικά γύρω από τη βόρεια Ιταλία, όπου ο ζεστός αέρας από τη Μεσόγειο συναντά τις Αλπεις.
Παράλληλα, η περίοδος των καταιγίδων στη Μεσόγειο φαίνεται να επιμηκύνεται, με περισσότερες καταιγίδες να παρατηρούνται τον Αύγουστο, πριν από τους παραδοσιακά θυελλώδεις μήνες του Σεπτεμβρίου και του Οκτωβρίου.
Συνήθως, ο ζεστός και ξηρός αέρας από την έρημο Σαχάρα καλύπτει μεγάλο μέρος της Μεσογείου, σχηματίζοντας ένα είδος καλύμματος που δεν επιτρέπει στον αέρα ακριβώς πάνω από το θαλασσινό νερό να ανέβει. Καθώς η θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας αυξάνεται, ο υγρός, ζεστός αέρας από κάτω διαπερνά αυτό το καπάκι αέρα που προέρχεται από την έρημο Σαχάρα, με αποτέλεσμα μια καταιγίδα, εξηγεί ο Γκρενεμάιερ. «Ετσι, οι υψηλότερες θερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας μπορεί να οδηγήσουν σε περισσότερες καταιγίδες ακόμη νωρίτερα».
Το καλοκαίρι του 2022, ένα θαλάσσιο κύμα καύσωνα που έσπασε ρεκόρ πάνω από τη Μεσόγειο Θάλασσα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία μιας σοβαρής καταιγίδας. Οι θερμοκρασίες της επιφάνειας της θάλασσας εκτοξεύθηκαν σε τοπικά πρωτοφανείς τιμές, έως και 4,6°C υψηλότερες από τον μέσο όρο για εκείνη την εποχή.
Από τότε, οι ωκεανοί και οι θάλασσες του κόσμου συνέχισαν να σπάνε τα ρεκόρ θερμότητας.