Για μια ολόκληρη γενιά αρχιτεκτόνων —σωστότερα: για μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων που τους ένοιαζε ο δημόσιος χώρος και το κατοικείν— ήταν ένα ονοματεπώνυμο που όριζε τη νέα εποχή. Ο Αλέξανδρος Τομπάζης, πρωτοπόρος αρχιτέκτονας, κοσμοπολίτης, εμπορικός, μύστης της βιοκλιματικής δομής δεν είναι πια εδώ: έφυγε από τη ζωή, ύστερα από μακροχρόνια ασθένεια, σε ηλικία 85 ετών.
Τον Αλέξανδρο Τομπάζη όλοι τον περιγράφουν ως έναν επιστήμονα με πολυδιάστατο και επιδραστικό έργο, που υπηρέτησε κυρίως τη βιοκλιματική αρχιτεκτονική —πόσο επίκαιρη είναι εν μέσω καύσωνα και κλιματικής κρίσης!
Αλλά και ένα από τα τελευταία του κατορθώματα: το αρχιτεκτονικό του γραφείο είχε επιλεχθεί να συνεργαστεί με αυτό του Βρετανού Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ για την αναβάθμιση και την επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Έργα του εξάλλου, έχουμε συνηθίσει να προσπερνάμε θαυμάζοντας στην Αθήνα και αλλού.
Ο Αλέξανδρος Τομπάζης ήταν γόνος της παλιάς ναυτικής οικογένειας της Υδρας, γεννήθηκε το 1939 στο Καράτσι των τότε Ινδιών και εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Ελλάδα το 1947. Αποφοίτησε από την αρχιτεκτονική σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, το 1962, όπου, σύμφωνα με το βιογραφικό του, αρίστευσε και τιμήθηκε με το βραβείο Θωμαΐδιο και Χρυσοβέργειο.
Από το 1964 έως το 1966 εργάστηκε ως επιστημονικός βοηθός του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη, και ασχολήθηκε με θεωρητικές μελέτες και έρευνα. Το 1963 ίδρυσε το Γραφείο Μελετών «Αλέξανδρου Ν. Τομπάζη» αναλαμβάνοντας αρχιτεκτονικά έργα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Το ενδιαφέρον του για τη τεχνολογία και η πρώτη πετρελαϊκή κρίση τον ώθησε να ασχοληθεί με τις δυνατότητες αξιοποίησης της ηλιακής ενέργειας και άλλων εναλλακτικών πηγών.
Από τη δεκαετία του ’70 εστίασε στην αρχιτεκτονική με έμφαση στον Βιοκλιματικό Σχεδιασμό και εφάρμοσε τις αρχές του σε μεγάλη κλίμακα. Θεωρούσε ότι για να σχεδιαστεί ένα κτίριο πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν τα κλιματικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος του και να αξιοποιηθούν με το καλύτερο δυνατό τρόπο.
«Δεν διαφέρει από το να δουλεύω στη δική μου χώρα», έλεγε όταν τον ρωτούσαν πώς είναι να εργάζεται στο εξωτερικό. «Σίγουρα πάντως με ενδιαφέρει. Και με ενδιαφέρει γιατί όταν γνωρίζεις καινούργιους τόπους μπορείς να συγκρίνεις. Όσο μπορείς να έρθεις σε επαφή με άλλους πολιτισμούς τόσο το καλύτερο για τη δουλειά σου. Αυτά τα οποία μπαίνουν μέσα στην αρχιτεκτονική μπορεί να είναι διαφορετικά -ανάλογα με τον εκάστοτε πολιτισμό- αλλά το σκεπτικό είναι πάντα το ίδιο».
Τιμήθηκε σε περισσότερους από 95 πανελλήνιους διαγωνισμούς και σε 15 διεθνείς διαγωνισμούς. Ηταν μέλος της Ελληνικής Εταιρίας Ηλιακής Ενέργειας, της Passive and Low Energy Architecture (PLEA), του Διοικητικού Συμβουλίου Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής (ΕΙΑ) και της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρίας.
Πληροφορούμενη την απώλεια του Αλέξανδρου Ν. Τομπάζη, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη έκανε την ακόλουθη δήλωση:
«Αποχαιρετούμε τον Αλέξανδρο Ν. Τομπάζη με μεγάλη θλίψη, αλλά και με μεγάλη ευγνωμοσύνη για το βαθύ αποτύπωμά του στην αρχιτεκτονική, στις πόλεις μας, στον δημόσιο χώρο. Ο Αλέξανδρος Ν. Τομπάζης, με γονιμότατη πορεία έξι δεκαετιών, δίκαια κατατάσσεται στους μεγαλύτερους μεταπολεμικούς αρχιτέκτονες. Ήδη από τα πρώτα χρόνια της δραστηριότητάς του, είχε αποφασιστική συμβολή στην ανανέωση της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής και τη μετάβασή της από τον μοντερνισμό στον μεταμοντερνισμό. Εισάγοντας ουσιαστικά, με το διορατικό του πνεύμα, τον βιοκλιματικό σχεδιασμό στη χώρα μας, ένα κεφάλαιο ήδη εδραιωμένο, αλλά με τεράστια κρισιμότητα και δυναμική για το μέλλον των πόλεών μας.
»Ο Αλέξανδρος Ν. Τομπάζης υπήρξε ένας διεθνώς διακεκριμένος και αναγνωρισμένος αρχιτέκτονας. Η κληρονομιά του μένει ζωντανή στα δεκάδες έργα του, από το πρωτοποριακό συγκρότημα κατοικιών Δίφρος έως το κτίριο της Φαρμακευτικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών και, ασφαλώς, τον Ναό της Αγίας Τριάδας στη Φάτιμα της Πορτογαλίας. Τελευταίο δείγμα της δουλειάς του η συνεργασία του γραφείου του με τον David Chipperfield στην πρόταση για το Νέο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, η οποία προκρίθηκε και παίρνει τον δρόμο της υλοποίησης.
»Ο Αλέξανδρος Ν. Τομπάζης ήταν, όμως, και ένας μοναδικός δάσκαλος, στη θεωρία, με τα πολυάριθμα γραπτά του, αλλά και στην πράξη. Δίπλα του μαθήτευσαν, πριν ανοίξουν τα δικά τους φτερά, ορισμένοι από τους μεγαλύτερους Έλληνες αρχιτέκτονες του τελευταίου μισού αιώνα. Σε όλους συμπαραστεκόταν πάντοτε με αφειδώλευτη κατανόηση και αρωγή, και αυτό αποτελεί απαράγραπτη παρακαταθήκη και επιρροή του.
»Στα παιδιά του, τη Δέσποινα, που συνεχίζει το έργο του στο γραφείο του, και τον Νικόλα, που εδώ και δεκαετίες διαγράφει τη δική του ξεχωριστή σταδιοδρομία, στα εγγόνια του, στους αμέτρητους συνεργάτες και φίλους του, απευθύνω τα ειλικρινή μου συλλυπητήρια»