Αφοπλιστικά ιδιωτικές φωτογραφίσεις γυναικών

Η Σούζαν Μάιζελας άρχισε να φωτογραφίζει γυναίκες, που έκαναν στριπτίζ για να ζήσουν, το 1972. Ταξιδεύοντας στη Νέα Αγγλία, η 25χρονη αμερικανίδα φωτογράφος βρέθηκε σε πανηγύρια με περιοδεύοντες θιάσους για τη διασκέδαση των αγροτών στις βορειοανατολικές περιοχές των ΗΠΑ (Traveling Carnivals). Πολλά είχαν και μια τέντα με «επίδειξη κοριτσιών».

Η Μάιζελας γοητεύτηκε από τις γυναίκες που χορεύονταν βγάζοντας τα ρούχα τους. Επί τρία συνεχόμενα καλοκαίρια πήγαινε στους εκθεσιακούς χώρους και συνδέθηκε με τις χορεύτριες, που την άφηναν να μπαίνει στα καμαρίνια τους για να δει την πραγματική τους ζωή, την οποία κατέγραψε στο μαγνητόφωνό της με συνεντεύξεις εκατοντάδων ωρών. Για να τραβήξει, μάλιστα, τα πλάνα που ήθελε, μερικές φορές μπερδευόταν μέσα στο πλήθος ντυμένη σαν άντρας.

Το βιβλίο της Μάιζελας, «Carnival Strippers», κυκλοφόρησε το 1976 και έγινε κλασικό. Η ματιά της αμείλικτη και ταυτόχρονα γεμάτη συμπάθεια, ανθρώπινη και άλλο τόσο θλιβερή, έδειξε έναν κόσμο, τον οποίο πολλοί προτιμούσαν να αγνοούν: έναν κόσμο, στον οποίο γυναίκες χόρευαν γυμνές για μια χούφτα δολάρια, μέσα σε κακόγουστες σκηνές με πριονίδι στο δάπεδο σε κωμοπόλεις φτωχών και άνεργων αγροτών.

Ωστόσο, υπάρχει κάτι αξιοσημείωτο:  η Μάιζελας δίνει στην ιστορία ένα πολύπλοκο twist, γράφει το BBC Culture. Ενώ θα περίμενε κανείς μια πονεμένη ιστορία για γυναίκες-αντικείμενα και την εκμετάλλευσή τους  από μια βιομηχανία εκμετάλλευσης γυναικών, η φωτογράφος παρουσιάζει βιογραφίες γυναικών με πολλές αποχρώσεις, μαζί με αξιοσημείωτη αυτογνωσία και θάρρος.

Κάποια λέει, για παράδειγμα, ότι η παράσταση είναι ο δικός της δρόμος προς την οικονομική ανεξαρτησία, και μια άλλη ότι της έδωσε ένα σπίτι ενώ δεν είχε πουθενά αλλού να πάει. «Ήταν μια πολύπλοκη ιστορία, και ήθελα να τη δείξω στην πολυπλοκότητά της», λέει η Μαιζελάς στο BBC Culture, «δεν ήταν κάτι αναμενόμενο».

Σαράντα τρία χρόνια μετά την έκδοσή του, το «Carnival Strippers» βρίσκεται στο επίκεντρο μιας έκθεσης στις φετινές Φωτογραφικές Συναντήσεις της Αρλ, το σπουδαίο διεθνές φεστιβάλ φωτογραφίας στην πόλη Αρλ της Γαλλίας. Η έκθεση με τίτλο «Unretouched Women» (Αρετουσάριστες γυναίκες) συνδέει το φωτογραφικό δοκίμιο της Μάιζελας με δύο άλλα, ανάλογα βιβλία της ίδιας περιόδου από αμερικανίδες φωτογράφους.

Στο δεύτερο βιβλίο με τίτλο «The Unretouched Woman» (εκδόθηκε επίσης το 1976), από το οποίο προέκυψε ο τίτλος της έκθεσης, η πρωτοπόρος φωτορεπόρτερ Ιβ Αρνολντ έχει συμπεριλάβει πορτρέτα γυναικών από όλο τον κόσμο, που τράβηξε κατά τη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα. Το τρίτο, με τίτλο «Growing Up Female» της Αμπιγκέιλ Χέιμαν, εκδόθηκε το 1974, για «γυναίκες, και τη ζωή τους ως γυναίκες, με τη ματιά μιας φεμινίστριας» όπως αναφέρεται στον πρόλογό του.

Και τα τρία βιβλία ήταν τα πρώτα έβγαλαν οι δημιουργοί τους έχοντας την ευκαιρία να κάνουν τις δικές τους δημιουργικές επιλογές και να αφηγηθούν τις ιστορίες με τους δικούς τους όρους, αντί να τις διαπραγματεύονται με ιδιότροπους και συχνά φαντασιόπληκτους διευθυντές περιοδικών (συνήθως άνδρες). Με τον διαφορετικό της τρόπο η κάθε μια,  παρουσίασαν το πορτρέτο μιας ταραχώδους και ανεξέλεγκτης εποχής κατά την οποία οι φεμινίστριες έκαναν εκστρατείες για θέματα όπως το δικαίωμα των γυναικών στην άμβλωση, την ισότητα στους χώρους εργασίας και το τέλος της σεξουαλικής παρενόχλησης.

Και οι τρεις με τις εικόνες τους προκάλεσαν τα αντρικά βλέμματα και έθεσαν ερωτήσεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο θα πρέπει να παρουσιάζονται οι γυναίκες. Παρατηρώντας, όμως, τις φωτογραφίες στην έκθεσης της Αρλ, σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την πρώτη τους εμφάνιση, έχει κανείς την αίσθηση ότι κοιτάζει σε έναν σύγχρονο καθρέφτη. Πριν από σαράντα χρόνια αυτά τα θέματα μόλις άρχιζαν να παρουσιάζονται σε φωτογραφίες, αλλά όπως λέει η επιμελήτρια της έκθεσης Κλάρα Μπουβερές «όταν τις κοιτάζεις σήμερα συνειδητοποιείς πόσο επίκαιρα και συναφή εξακολουθούν είναι».

Σκαλίζοντας τις αναμνήσεις της από την εποχή που τράβηξε τις φωτογραφίες του «Carnival Strippers», η Μάιζελας θυμάται ότι η απόφασή της να στρέψει τον φακό της σε γυναίκες που έκαναν στριπτίζ είχε προκαλέσει αμφιλεγόμενες αντιδράσεις: μερικές φεμινίστριες είχαν εκπλαγεί από την προσπάθειά της να καταγράψει και να κατανοήσει  τον κόσμο τους αντί να τον καταδικάσει.

«Πολλές γυναίκες θεωρούσαν ότι οι παραστάσεις των κοριτσιών ήταν απλή εκμετάλλευση», λέει η φωτογράφος, «Αυτή η συζήτηση γινόταν. Αλλά εγώ ήθελα το βιβλίο να αποτελέσει μέρος ενός διαλόγου. Όταν μια από τις γυναίκες που φωτογράφισα, η Λένα, είπε ότι η παράσταση ήταν γι’ αυτή μια επαναστατική εμπειρία, και ότι για πρώτη φορά άντρες έτρωγαν από το χέρι της, ποιος θα μπορούσε να της αρνηθεί αυτό το συναίσθημα; Το έκανε περιφρονώντας  ό,τι περίμενε από εκείνη να είναι ο κόσμος μέσα στον οποίο είχε μεγαλώσει».

Οι εικόνες του «Carnival Strippers» είναι αφοπλιστικά ιδιωτικές. Βλέπουμε τις  χορεύτριες στους προσεκτικά διαμορφωμένους δημόσιους ρόλους τους, και λίγο παρακάτω σε ιδιωτικές στιγμές τους ενώ χαλαρώνουν στα καμαρίνια παίζοντας χαρτιά ή έχοντας καταρρεύσει στα κρεβάτια των μοτέλ.

Για τις γυναίκες που ξόδεψαν τη ζωή τους κάνοντας στριπτίζ, αυτές οι στιγμές, που αποτύπωσε με τον φακό της η Μάιζελας, θα πρέπει να ήταν πολύτιμες. Σε αντίθεση με τα μακιγιαρισμένα σώματα που παρουσίαζαν στους πελάτες για να πληρωθούν, γίνεται τελικά ορατό και το πραγματικό τους σώμα, σημαδεμένο, ρυτιδωμένο, ιδρωμένο, βρώμικο, μερικές φορές μωλωπισμένο. Πρόκειται, όμως, για ένα εντελώς διαφορετικό και πολύ πιο αποκαλυπτικό είδος γύμνιας.

Μια ματιά δημοκρατική

Οι εικόνες της Ιβ Αρνολντ αποκαλύπτουν με διαφορετική αίσθηση. Γεννημένη το 1912 στη Φιλαδέλφεια, η Άρνολντ ένα από τα πρώτα μέλη του διάσημου φωτογραφικού πρακτορείου Magnum στα τέλη της δεκαετίας του 1950 κατάφερε να κάνει καριέρα ως ανεξάρτητη φωτορεπόρτερ σε μια εποχή, που το επάγγελμα αυτό ήταν σχεδόν αποκλειστικά ανδρικό.

Εργασιομανής, όπως έχει αποκαλύψει η ίδια, συνεργάστηκε με τα μεγαλύτερα έντυπα της δεκαετίας του 1960 και του 1970, μεταξύ των οποίων τα περιοδικά Sunday Times Magazine, Esquire, Harper’s Bazaar και Life και έγινε ιδιαίτερα γνωστή για τις φωτογραφίσεις διασημοτήτων όπως οι Τζόαν Κρόουφορντ, τζέιμς Ντιν, Αντι Γουόρχολ, Πολ Νιούμαν και Μέριλιν Μονρόε, της οποίας είχε γίνει η σκιά για περίπου 10 χρόνια. Παρά το εκπληκτικό εύρος της δουλειάς της πάντα την ενδιέφεραν τα γυναικεία θέματα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, έκανε ένα πρωτοποριακό φωτογραφικό δοκίμιο για τη γέννηση, και το 1971 γύρισε την ταινία «Women Behind the Veil» (Οι Γυναίκες Πίσω από το Πέπλο), μπαίνοντας στον κλειστό κόσμο των αραβικών χαμάμ και των χαρεμιών.

Παρ ‘όλα αυτά, χρειάστηκε να περάσει τα 60 της για να εκδώσει το βιβλίο «The Unretouched Woman». Οι εικόνες του  μιλούν για τον δημοκρατικό τρόπο με τον οποίο η Αρνολντ  κοιτάζει τον κόσμο, ειδικά τις γυναίκες. Πλάι σε μια φωτογραφία με εγκύους της φυλής των Ζουλού σε ένα θάλαμο τοκετών στη Νότια Αφρική, υπάρχει το μελαγχολικό πορτρέτο μιας ηλικιωμένης γυναίκας σε ένα σπίτι φροντίδας ηλικιωμένων στο Κοστγουόλντς της Αγγλίας. Και ναι, υπάρχει η Μέριλιν, ίσως το πιο φωτογραφημένο πρόσωπο της εποχής της, αλλά και γυναίκες από το Αφγανιστάν, με τα πρόσωπά τους κρυμμένα  πίσω από τσαντόρ.

Ίσως, όμως, οι πιο συγκινητικές εικόνες στην έκθεση της Αρλ είναι εκείνες που τράβηξε η Αμπιγκέιλ Χέιμαν για το «Growing Up Female – A Personal Photojournal». Προσπαθώντας να συλλάβει τη γυναικεία εμπειρία, η ματιά της είναι πολύ πιο εσωτερική από αυτή των δύο άλλων φωτογράφων, και παραπέμπει στο «Ourbodies, Ourselves», ένα τολμηρό για την εποχή του φεμινιστικό εγχειρίδιο για το γυναικείο σώμα και τη σεξουαλικότητα, το οποίο με θέματα ταμπού, όπως η αντισύλληψη και η έκτρωση, ενθάρρυνε τις γυναίκες να πάρουν τον έλεγχο του πεπρωμένου τους.

Οι εικόνες της Χέιμαν μας δείχνουν πόσο σπάνια οι γυναίκες απεικονίζονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης όπως είναι πραγματικά, ακόμη και σήμερα. Ακόμη, τις διαπερνά μια υπόγεια ειρωνεία, όπως εκείνη τη φωτογραφία που τράβηξε σε έναν διαγωνισμό ομορφιάς στον Βαθύ Νότο των ΗΠΑ: έξι έφηβες, άψογα ντυμένες κάθονται σε πτυσσόμενες καρέκλες, η έκφρασή τους όμως δεν κρύβει την αφόρητη πλήξη τους…