Σας λέει κάτι το όνομα Κακόπετρος; Και όμως. Σε αυτό το ορεινό χωριό του Δήμου Πλατανιά Χανίων γράφτηκε μία από τις πλέον αιματηρές ιστορίες, και δη μετά την λήξη ουσιαστικά του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια ιστορία με «Λουλούδια που μαράθηκαν νωρίς», 23 νεκρούς αμάχους και ανείπωτες λεηλασίες. Μια ιστορία που ψηλάφισε και ο Νίκος Καζαντζάκης και μέχρι σήμερα, που φωτίζεται άπλετα, έχει σχεδόν ξεχαστεί.
Ξέρετε ποια είναι η «Κουζίνα του Θεού»; Και όμως. Η μοναστηριακή κουζίνα έδινε τον τόνο – και τη γεύση – στη (συλλογική) διατροφή μας μέχρι και το ’70. Και, ακόμη και σήμερα, και όσο η παιδική και εφηβική παχυσαρκία κάνει θραύση, έχει πολλά και χρήσιμα μυστικά να μας διδάξει.
Ξεκινήσαμε με δύο ιστορίες. Ανθρώπινες ιστορίες. Από εκείνες στις οποίες, δύο χρόνια και 525.000 συνδρομητές μετά, εστίασε και εστιάζει το κανάλι Cosmote History, που από τις 14 Φεβρουαρίου εκπέμπει εικόνα και ήχο υψηλής ευκρίνειας. Και περνάει στη νέα εποχή του με την εφαρμογή Cosmote History To Go, αρχικά για κινητά, tablet και laptop και στη συνέχεια και για TV Boxes, με προγράμματα που φέρνουν τη Γνώση-Μνήμη στις οθόνες μας, ανεξαρτήτως παρόχου τηλεφωνίας και με ανεξάρτητη χρέωση. Σημείο κι αυτό της νέας εποχής («ενηλικίωσης», όπως την χαρακτήρισαν οι άνθρωποί του) του Cosmote History, του πιο δημοφιλούς καναλιού στην κατηγορία Ντοκιμαντέρ, που προσφέρει «Μαθήματα Ιστορίας και Πολιτισμού», κατά το σύνθημα και το όραμά του.
Σαν «αντίδοτο στην απαισιοδοξία», όπως το έθεσε ο πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Ομίλου ΟΤΕ Μιχάλης Τσαμάζ. Χάρη σε 230 παραγωγούς ντοκιμαντέρ και 23 νέες συμπαραγωγές, που φωτίζουν πάμπολλες ανθρώπινες ιστορίες. «Με την Ελλάδα στο επίκεντρο». Και τεκμήρια για την πολυσυζητημένη ιστορία της Μακεδονίας, για την δεκαετή ελληνική εξόρμηση 1912-1922, για τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους και τους έλληνες μουσουργούς, για την Αθωνική Πολιτεία, για τον Νίκο Καζαντζάκη, για τους Πειρατές του Αιγαίου κ.ά. Παράλληλα με την αξιοποίηση, για πρώτη φορά, πολύτιμων αρχείων, όπως του Πολεμικού Μουσείου. Παράλληλα ακόμη με έργα μεγάλης πνοής, όπως η ψηφιοποίηση των αρχείων-θησαυρών του Αγίου Όρους και των 30 ντοκιμαντέρ και πολύτιμου υλικού του μεγάλου έλληνα του ντοκιμαντέρ Βασίλη Μάρου.
Λουλούδια που μαράθηκαν…
Λέγαμε στην αρχή για την τραγική ιστορία του Κακόπετρου Χανίων, που το άλλαξε για πάντα ύστερα από την 28η Αυγούστου 1944. Και για τα «Λουλούδια που Μαράθηκαν Νωρίς». Που είναι τα «παλικάρια που εκτελέστηκαν (από τις δυνάμεις της γερμανικής Κατοχής) εκείνη την ημέρα, αλλά και όσοι έμειναν πίσω κουβαλώντας μέχρι και σήμερα τον πόνο εκείνης της ημέρας», όπως μου εξηγεί ο Ματθαίος Φραντζεσκάκης, σεναριογράφος και σκηνοθέτης – μαζί με την Βίκη Αρβελάκη – του ντοκιμαντέρ με τον ίδιο τίτλο, συμπαραγωγής (2018) της Πολιτιστικής Εταιρείας Κρήτης και του Cosmote History. Ταινία που πρώτη φορά ψαύει τους τύπους των ήλων στην ιστορία του μαρτυρικού κρητικού χωριού – μαζί με τον Κάνδανο, όπου οι Ναζί ξεθεμελίωσαν ολόκληρο το χωριό και μαζί το Κονταμαρί, που ένιωσε, άγρια, τα ναζιστικά αντίποινα.
Η ταινία, που θα προβληθεί στις 4 και 6 Μαρτίου στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, έχει ως ατού τις μαρτυρίες όσων επέζησαν. Όπως της Ολυμπίας Δεσποτάκη-Δρακακάκη, που έγινε μάρτυρας της εκτέλεσης των τεσσάρων αδελφών της.
«Με το φως της ημέρας οι κατακτητές άρχισαν να εφαρμόζουν το σχέδιο τους ξεκινώντας από το πρώτο σπίτι του χωριού, αυτό του Κωστή Δεσποτάκη. Έφτασαν στο σπίτι, πήραν τα τέσσερα παλικάρια της οικογένειας τα οποία αμέριμνα καθόντουσαν στην αυλή, τα απομάκρυναν περίπου 200 μέτρα και τα εκτέλεσαν. Μετά, επέστρεψαν στο σπίτι του Δεσποτάκη –το οποίο έκαναν ορμητήριο τους για την υπόλοιπη μέρα– αναγκάζοντας την χαροκαμένη μάνα, Μαρία Δεσποτάκη, να τους μαγειρεύει όσο αυτοί θα εφάρμοζαν το απάνθρωπο σχέδιο τους», όπως μας περιγράφει την ιστορία ο Ματθαίος Φραντζεσκάκης.
«Η υπόλοιπη μέρα ήταν γεμάτη σκηνές φρίκης και τρόμου. Οι Γερμανοί – μέχρι και αργά το απόγευμα – κινιόντουσαν κατά μήκος του χωριού και όπου έβρισκαν κάποιον άντρα τον εκτελούσαν. Παράλληλα λεηλατούσαν τα φτωχικά των θυμάτων τους. Όταν έφυγαν, αργά το απόγευμα, είχαν εκτελέσει 23 άντρες. Μια νέα πράξη του δράματος ξεκινούσε. Γυναίκες και παιδιά άρχισαν να κινούνται στο χωριό και να ανακαλύπτουν τους ανθρώπους τους νεκρούς…», καταλήγει η αφήγηση.
Η Σοφία Δεσποτάκη – Χατζηδάκη, ξαδέρφη των εκτελεσθέντων νέων, θυμάται ακόμη – και το περιγράφει στο ντοκιμαντέρ «Λουλούδια που μαράθηκαν νωρίς» – πώς μετέφερε και έθαψε μαζί με την μάνα τα τέσσερα παλικάρια αλλά και άλλους από το χωριό, όπως και το πλιάτσικο των Γερμανών. «Αυτή είναι η θλιβερή ιστορία για τον Μανώλη Δεσποτάκη, είκοσι εφτά χρονών τότε, για τον Σπύρο είκοσι τεσσάρων και για τα δίδυμα Αναστάση και Χαραλάμπη μόλις δεκαεφτά χρονών!», καταγράφεται στο βιβλίο του Εμμανουήλ Ι. Δεσποτάκη «Ο Κακοπέτρος στις φλόγες του πολέμου».
Αλμα στον χρόνο. Ως το 1945, όταν ο Νίκος Καζαντζάκης, εκλήθη ως πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτητών εν Κρήτη, μαζί με τον φωτογράφο Κωνσταντίνο Κουτουλάκη, που αποτύπωσε στο πολύτιμο αρχείο του όσα έγιναν μετά τις σφαγές.
«Σαράντα μέρες γύριζα την Κρήτη, για να δω τα χωριά που γκρέμισαν κι έκαψαν οι βάρβαροι και τους άντρες και τις γυναίκες που τους έντυσαν τη μαύρη αρματωσιά του πένθους. Περίμενα ν’ ακούσω κλάματα και να δω χέρια ν’ απλώνονται να ζητούν την βοήθεια. Και βρήκα ανυπόταχτες, απαράδοτες ψυχές και κορμιά μισόγυμνα πεινασμένα. Κι’ αλύγιστα…», κατέγραφε ο Νίκος Καζαντζάκης.
Και ο φωτογράφος και μέλος της Επιτροπής, Κωνσταντίνος Κουτουλάκης: «Επιστρέφοντας από Κάντανο προς Κακόπετρο, είδαμε στο πλάι του δρόμου να στέκει ένας χωρικός, να κρατεί ορθό ένα δοκάρι και να μας εκάνει νόημα να σταματήσουμε. Άμα πλησίασε το αυτοκίνητο, έριξε το δοκάρι και σταμάτησε αναγκαστικά το αυτοκίνητο.
– Ήρθετε, λέει, να καταγράψετε για το αίμα που χύθηκε… έχετε κ’ επαέ να σημειώσετε κατιτίς…
– Τί;
– Τέσσερις γιούς μου σκοτώσανε… Οι δυο τελευταίοι, ήσανε δίδυμα…
– Πώς σε λένε;
– Δεσποτάκη…»
Και η κατάληξη, μετά την επίσκεψη στο σπιτικό του Κωστή Δεσποτάκη: «Εκεί είδα τον Καζαντζάκη να κλαίει. Μέσα στ’ αυτοκίνητο μας ήλεγε κι ήκλαιγε ακόμη, είδετε; Αυτή είναι η κρητική ψυχή, την ελευθερία την έχει θρησκεία… Ένας τέτοιος λαός υποδουλώνεται ποτέ;»
Το ντοκιμαντέρ καταγράφει μαρτυρίες από αυτόπτες – τότε – μάρτυρες της φονικής εξόρμησης και της λεηλασίας των Γερμανών στον Κακόπετρο, όπως ο μετανάστης στην Αυστραλία Εμμανουήλ Δεσποτάκης, ο Θοδωρής Δεσποτάκης, η Ιφιγένεια Ιγγλεζάκη – Περράκη, κόρη του εκτελεσθέντος προέδρου του χωριού, η (πολύ μικρή τότε) Μαρία Τσοντάκη. Αλλά και οι κάτοικοι του Κακόπετρου Γιώργος Περράκης, από τους πρώτους που άρχισαν να καταγράφουν την ιστορία του χωριού και ο συστηματικός μελετητής του δράματος Βαγγέλης Δεσποτάκης (από την επόμενη γενιά κατοίκων του Κακόπετρου). Πέρα από τον κοινωνικό ανθρωπολόγο, μελετητή της Μάχης της Κρήτης και σκηνοθέτη Μάικλ Χάβας, που «αναφέρεται στην σημασία της καταγραφής της ιστορικής μνήμης». Στόχο και του ίδιου του ντοκιμαντέρ (τελεί υπό την αιγίδα της Περιφέρειας Κρήτης), που θα προβληθεί από το Cosmote History τον Απρίλιο. Στοιχεία από τις συνεντεύξεις και ιστορικά ντοκουμέντα θα περιλαμβάνει και το βιβλίο «Λουλούδια που μαράθηκαν νωρίς», που με την υπογραφή του Ματθαίου Φραντζεσκάκη θα κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Πυξίδα της Πόλης μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου.
Μεγάλο ατού του ντοκιμαντέρ των Ματθαίου Φραντζεσκάκη και Βίκης Αρβελάκη είναι η πρωτότυπη μουσική που γράφτηκε πάνω στο τελικό στάδιο του μοντάζ – και επιτόπου – από τον Ψαραντώνη (Αντώνη Ξυλούρη), τον δεξιοτέχνη του λαούτου Ψαρογιώργη (Γιώργη Ξυλούρη) και τον μουσικό ερευνητή Γιάννη Παπατζανή. Με ήχους, οι οποίοι είναι σαν να συμπληρώνουν (και) εκείνες τις καρτ ποστάλ που κυκλοφόρησε σε μπαρ του Αμβούργου και των Χανίων, ως διαδραστικό καλλιτεχνικό project – με άξονα τις ελληνογερμανικές σχέσεις μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – ο εγκαταστημένος στην Κρήτη Γερμανός Κόνσταντιν Φίσερ: «Θα ‘θελα να ήξερα περισσότερα για τη Μαρία Δεσποτάκη από τον Κακόπετρο Χανίων, που εξαναγκάστηκε από τους ίδιους Γερμανούς στρατιώτες να τους μαγειρέψει κοτόπουλα που τα ‘χαν κλέψει, ενώ οι τέσσερις γιοί της κείτονταν νεκροί στην άκρη του δρόμου»…
Και η Κουζίνα του Θεού
Στον αντίποδα του τραγικού που μαγειρεύτηκε στην κουζίνα της Μαρίας Δεσποτάκη, στην «Κουζίνα του Θεού», τη σειρά ντοκιμαντέρ, παραγωγής του Cosmote History, πάνω σε ιδέα – ανάπτυξη περιεχομένου Άννας Παπανικόλα και σκηνοθεσία Λεωνίδα Πανωνίδη, που θα βγει στον αέρα από το κανάλι (σε HD ποιότητα πάντα) τον Απρίλιο, «οι μοναχικοί οδοιπόροι της ορθόδοξης πίστης υποκλίνονται με σεμνότητα σε όσα τους χαρίζει η φύση».
Η σειρά ντοκιμαντέρ, με αφηγητή τον Γιάννη Στάνκογλου και μουσική του Μάριου Στρόφαλη, εστιάζει «στη μοναστηριακή κουζίνα, τις αυθεντικές συνταγές της ελληνικής παραδοσιακής κουζίνας και τα γευστικά παντρέματα απλών φυσικών υλικών. Σε μια διατροφή, που έλκει τις ρίζες της από την διατροφή της Αρχαίας Ελλάδας, διασώθηκε δια της Ορθοδοξίας και μέσω του Βυζαντίου και αποτέλεσε την τυπική διατροφή της ελληνικής οικογένειας μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του ’70».
«Τα υλικά ευλογημένα. Ψωμί, λάδι, ταχίνι, μέλι, ελιές. Όσπρια, λαχανικά, ρύζι και ζυμαρικά. Ξηροί καρποί και φρούτα. Θαλασσινά και ψάρι. Πρωταγωνιστής όμως στην περίοδο της νηστείας είναι το ταχίνι», θυμάται η Άννα Παπανικόλα από την γευστική περιπέτεια στον «άβατον» της κουζίνας 12 εμβληματικών μονών. «Στον Τίμιο Σταυρό, στη Μαψό, μαγειρέψαμε χταπόδι στιφάδο, φτιάξαμε νηστίσιμους κουραμπιέδες και είδαμε πως παρασκευάζεται το χαλούμι, με γάλα από την πρότυπη κτηνοτροφική μονάδα του μοναστηριού.
»Στην Παναγιά του Έβρου, στην Αλεξανδρούπολη, ζυμώσαμε ψωμί και πρόσφορο, φτιάξαμε ταχινόσουπα και πατάτες με ταχίνι, δοκιμάζοντας ένα εναλλακτικό λαδολέμονο, χτυπώντας ταχίνι με λεμόνι.
»Στον Όσιο Εφραίμ, η αδελφή Ειρήνη μας έφτιαξε μαγειρίτσα με ψάρι και στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, στην Καβάλα, μάθαμε τα πάντα για τις βιολογικές καλλιέργειες και φτιάξαμε μαζί με την Αδελφή Μαρίνα νηστίσιμο μουσακά και γεμιστούς κολοκυθοανθούς που μαζέψαμε το ξημέρωμα από τον κήπο.
»Στα μοναστήρια της Κρήτης φτιάξαμε χοχλιούς με χόνδρο, τσάι με ιβίσκο, γλυκό κυδώνι, μπριάμ και φακές με λαχανικά από τον μπαχτσέ.
»Ο Γέροντας Ευδόκιμος στην Ανδρο άνοιξε φύλλο για σπανακόπιτα και τυροπιτάκια, μας έφτιαξε παραδοσιακή φρουτάλια, σκορδαλιά με παντζάρια και για το τέλος τη διάσημη μακαρονάδα του με σάλτσα ντομάτας».
Ανάμεσα σε αυτά και οι ανθρώπινες ιστορίες. Όπως εκείνη της ηγουμένης Αικατερίνης, στην Ιερά Μονή Οσίου Εφραίμ του Σύρου, στην Κατερίνη. Εκείνη επινόησε, στα πρώτα δύσκολα χρόνια της Μονής, μια συνταγή για γλυκό, «με βραστό ρύζι, λίγο φιδέ τσιγαριστό σε λαδάκι και ζάχαρη». Δεν ήθελε, λέει, να αφήσει τις κόρες της χωρίς ένα γλυκάκι. Και ομολογεί μπροστά στον φακό: «Πού έμαθες να αρμέγεις; – με ρωτούσαν οι άλλες μοναχές, όταν αποκτήσαμε την πρώτη μας αγελάδα. «Στο Πανεπιστήμιο!», απαντούσα γελώντας».
«Το φαγητό μας είναι απλό, βοηθητικό της ταπεινότητας που πρεσβεύουμε. Είναι φορές που ρίχνουμε νερό για να αποφευχθεί η νοστιμάδα», λέει από την πλευρά της η Αδελφή Ειρήνη, στην ίδια μονή. Και από αλλού η Άννα Παπανικόλα θυμάται το διατροφικό μυστικό της νηστείας, όπως το κατέθεσαν οι μοναχοί: «Τι προσφέρει η νηστεία: μεγάλη ευεξία και υγεία. Οι βαριές τροφές επιβαρύνουν το συκώτι και την πέψη. Η νηστεία έχει εξίσου σωματικό και πνευματικό χαρακτήρα. Είναι παθοκτόνος κι όχι σωματοκτόνος».
Θέλετε κι άλλο μυστικό; «Η αγάπη και η προσευχή. Μαγειρεύω και σκέφτομαι: «Το μεσημέρι, θα έρθουν οι Άγγελοί μου να φάνε», όπως καταθέτει η Αδελφή Αρσενία, στην Παναγιά του Έβρου. Άλλο αν κάποτε τούτη η μοναστηριακή μαγειρική λογίζεται σαν… αδυναμία. Ή, όπως το θέτει ο Πάτερ Ευδόκιμος, ηγούμενος Ιεράς Μονής Παναχράντου Άνδρου: «Η μαγειρική είναι η μεγάλη μου ανθρώπινη αδυναμία»!