Στην περίφημη απολογία του στον «Εμπορο της Βενετίας», ο Σάιλοκ αναρωτιέται : «Κι όλα αυτά γιατί; Γιατί είμαι Οβριός. Κι ο Οβριός μάτια δεν έχει; Δεν έχει ο Οβριός χέρια, όργανα, μάκρος, φάρδος, μυρουδιά, χαρά, λύπη, πάθος; Τρώει ή όχι το ίδιο ψωμί; Λαβώνεται ή όχι με τα ίδια τ’ άρματα; Παθαίνει τις ίδιες αρρώστιες, γιατρέβεται με τα ίδια γιατρικά, κρυώνει, ζεσταίνεται απ’ τον ίδιο χειμώνα κι απ’ το ίδιο καλοκαίρι όπως ο Χριστιανός ή όχι; Σα μας τρυπάτε, δε ματώνουμε; Σα μας γαργαλάτε, δε γελούμε; Σα μας φαρμακώνετε, δεν πεθαίνουμε;» (μετάφραση Αλέξανδρου Πάλλη).
Παραφράζοντάς την απολογία του Σάιλοκ, γράφει το Quartz, («Δεν έχει τις δαγκάνες του αστακού, τα όργανα, τις διαστάσεις, τις αισθήσεις, τις αγάπες και τα πάθη του; Κρυώνει, ζεσταίνεται απ’ τον ίδιο χειμώνα κι απ’ το ίδιο καλοκαίρι όπως ο ο άνθρωπος ή όχι; Αν τον βράσουμε, δεν θα το νιώσει;») οι ελβετοί νομοθέτες εξέτασαν τον αστακό και την ικανότητά του να αισθάνεται πόνο και απάντησαν καταφατικά!
Από την 1η Μαρτίου, λοιπόν, όπως ανέφερε πρόσφατα η Swiss Info, θα είναι παράνομο να ρίχνουν ζωντανούς αστακούς σε νερό που βράζει. Σύμφωνα με τον νέο νόμο «ζωντανά οστρακόδερμα, του αστακού περιλαμβανομένου, δεν μπορεί πλέον να μεταφέρονται σε πάγο ή μέσα σε παγωμένο νερό. Τα υδρόβια είδη πρέπει πάντα να διατηρούνται στο φυσικό περιβάλλον τους. Τα οστρακόδερμα πρέπει πλέον να αναισθητοποιούνται πριν θανατωθούν».
Η αλλαγή αυτή αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου συνόλου ελβετικών νόμων που έχουν σχέση με την καθημερινότητα των ζώων. Οι νέοι κανόνες γίνονται πιο αυστηροί με τις φάρμες εκτροφής κουταβιών, απαγορεύουν τις αυτόματες συσκευές που τιμωρούν τα σκυλιά όταν γαβγίζουν, και προστατεύουν μικρά, ντροπαλά ζώα όπως τα ινδικά χοιρίδια, απαγορεύοντας ορισμένες πρακτικές σε pop-up ή προσωρινούς ζωολογικούς κήπους. Τα εργαστήρια που χρησιμοποιούν ζώα για επιστημονικά πειράματα, εξάλλου, θα πρέπει να ορίσουν υπεύθυνους για την καλή διαβίωσή τους και να εξασφαλίσουν ότι οι πρακτικές δεν είναι σκληρές.
Η Ελβετία έχει ιστορία σε ζητήματα καλής διαβίωσης των ζώων. Από το 2008, οι υποψήφιοι ιδιοκτήτες σκύλων στη χώρα είναι υποχρεωμένοι να παρακολουθούν μια σειρά μαθημάτων για την φροντίδα τους πριν αποκτήσουν ένα τέτοιο κατοικίδιο ενώ επίσης είναι παράνομο να κατέχουν μόνο ένα ινδικό χοιρίδιο (γιατί τα ζωάκια πάσχουν από μοναξιά). Η ελβετική νομοθεσία του 2005 για την προστασία των ζώων, έχει αφιερώσει ξεχωριστά κεφάλαια για τις γάτες, τα άλογα, τα ψάρια, τις κατσίκες και τα πρόβατα, αναγνωρίζοντας ότι τα ζώα έχουν συνείδηση και δεν είναι αντικείμενα όπως άλλα πράγματα που οι άνθρωποι και οι νόμοι μας θεωρούν ιδιοκτησία.
Ωστόσο, αν και η Ελβετία παρέχει στα ζώα αυξανόμενη νομική προστασία, ορισμένοι υποστηρικτές τους αναφέρουν ότι τα δικαιώματα που παρέχονται σήμερα στα ζώα δεν είναι αρκετά. Τα μέλη της οργάνωσης «Οι Άνθρωποι για την Ηθική Μεταχείριση των Ζώων» (PETA) στο Ηνωμένο Βασίλειο εξέδωσαν μια δήλωση σχετικά με την ελβετική απόφαση λέγοντας ότι «είναι ένα μικρό αλλά ισχυρό βήμα» προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά «η θανάτωση των αστακών με οποιαδήποτε μέθοδο για να φαγωθούν είναι σκληρή και περιττή». Και η Λόρεν Τσόπλιν από τη κερδοσκοπική οργάνωση για τα μη ανθρώπινα δικαιώματα «Nonhuman Rights Project», η οποία ασκεί δίωξη για τα θεμελιώδη δικαιώματα των ζώων, δήλωσε στο Quartz ότι «κατά την άποψή μας ο νόμος δεν καλύπτει όλα όσα γνωρίζουμε για τα ζώα ενώ θα έπρεπε».
Πράγματι, οι πληροφορίες για τη συνείδηση των ζώων που έρχονται στο φως και η κατανόησή μας υποδηλώνουν ότι έχουμε μπροστά μας ένα κάπως άβολο φιλοσοφικό και νομικό έργο.
Συνείδηση και επίγνωση
Όσο περισσότερες γνώσεις αποκτούμε για τα ζώα, τόσο περισσότερο μετράει στη συνείδησή μας η δική του συνείδηση. Στις 7 Ιουλίου 2012, γνωστικοί επιστήμονες, από τομείς όπως η νευροφαρμακολογία, η νευροφυσιολογία, η νευροανατομία και οι υπολογιστικές νευροεπιστήμες, που συμμετείχαν σε διάσκεψη σχετικά με τη συνείδηση «σε ανθρώπινα και μη ανθρώπινα όντα» υπέγραψαν τη Διακήρυξη Συνείδησης του Κέιμπριτζ (pdf). Η διακήρυξη αναγνωρίζει ότι, παρόλο που έχουν πολύ διαφορετικούς εγκεφάλους και δομές σώματος, άλλα είδη σκέφτονται, αισθάνονται και βιώνουν τη ζωή με τον ίδιο τρόπο που συμβαίνει και στους ανθρώπους. Οι εξελικτικές βάσεις για τις αισθήσεις και τα συναισθήματα έχουν προκύψει σε πρώιμα έντομα και οστρακοειδή, ανέφεραν οι επιστήμονες.
Και δηλώνουν τα εξής: «Το βάρος των αποδείξεων δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν είναι μοναδικοί στην κατοχή του νευρολογικού υποστρώματος που δημιουργεί τη συνείδηση. Τα μη ανθρώπινα όντα, συμπεριλαμβανομένων όλων των θηλαστικών και πτηνών, και πολλά άλλα πλάσματα, συμπεριλαμβανομένων των χταποδιών, διαθέτουν επίσης αυτό το νευρολογικό υπόστρωμα».
Οι επιστημονικές ενδείξεις, λοιπόν, για τις γνωστικές λειτουργίες των ζώων φέρνουν τους ανθρώπους σε δύσκολη θέση. Εάν τα μη ανθρώπινα όντα μπορούν να σκέφτονται, να αισθάνονται και να υποφέρουν, θα πρέπει να επανεξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε άλλα πλάσματα, επειδή η μεταχείρισή τους αντανακλάται πάνω μας.
Ίσως λόγω του τρόπου με τον οποίο τον θανατώνουμε και τον καταναλώνουμε, ο αστακός γίνεται συχνά θέμα δεοντολογικών συζητήσεων σχετικά με τη συνείδηση των ζώων. Όταν ο συγγραφέας Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλας παρακολούθησε το Φεστιβάλ Αστακών του Μέιν το 2004 (pdf), βρήκε ότι είναι αδύνατο να αγνοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τα γιγαντιαία θαλασσινά έντομα της θάλασσας.
Εξελικτικά, άλλωστε, ο αστακός, είναι o γηραιότερος όλων μας. Οστρακόδερμα που μοιάζουν με τους αστακούς έχουν υπάρξει εδώ και περίπου 360 εκατ. χρόνια. Και το γεγονός ότι ο αστακός αισθάνεται πόνο αποδεικνύεται από το ότι δεν χαλαρώνει όταν τον ρίχνουν σε νερό που βράζει. Ακόμη και στο θάνατο, δεν παραδίδεται χωρίς αγώνα.
Τα στοιχεία υποστηρίζονται και από την επιστήμη. Σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2013 στην Εφημερίδα της Πειραματικής Βιολογίας, αναφέρεται ότι καβούρια υπέστησαν ηλεκτροσοκ σε σκοτεινά δωμάτια ενός φωτισμένου εργαστηρίου. Σε επόμενα πειράματα τα καβούρια, που μοιάζουν με τους αστακούς, απέφευγαν τις σκοτεινές αίθουσες, πράγμα που αποτελεί ένδειξη ότι αισθάνθηκαν πόνο και προτιμούσαν να μην τον ξανανιώσουν.
Αλλά τι σημαίνει να πονάς – ή απλά να υπάρχεις – όταν είσαι αρχαίο οστρακοειδές, με δαγκάνες και κέλυφος και ένα εντελώς διαφορετικό είδος εγκεφάλου; Οι ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ζώων, επιστήμονες, συγγραφείς, νομοθέτες και φιλόσοφοι προσπαθούν τώρα να το διατυπώσουν.
Η ισότητα των ειδών
Για να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο μεταχειριζόμαστε τα ζώα, χρειάζεται προηγουμένως να αλλάξουμε ολόκληρο τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τη θέση των ανθρώπων στον κόσμο. Ο όρος «σπισισμός» ή «ειδικισμός» (speciesism) διατυπώθηκε τη δεκαετία του 1970 από τον συγγραφέα και ακτιβιστή για τα δικαιώματα των ζώων Ρίτσαρντ Ράιντερ. Το 2005 σε κείμενό του, που δημοσιεύτηκε στον Guardian, ο Ράιντερ γράφει ότι η μόνη ηθική θέση που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος είναι η πίστη στην ισότητα όλων των ειδών. Οποιοδήποτε ον αισθάνεται πόνο, λέει, αξίζει ανθρώπινη μεταχείριση.
Οι άνθρωποι, λοιπόν, πρέπει να σταματήσουν να σκέφτονται ότι ο κόσμος περιστρέφεται γύρω τους και να εξετάσουν τις επιστημονικές αποδείξεις ότι είναι νέοι στη Γη, αφού ζουν μόλις 300.000 χρόνια, ενώ ζωή έχει υπάρξει τουλάχιστον 3,5 δις χρόνια. Επιπλέον, δεν είμαστε καν τα πιο προηγμένα πλάσματα στον πλανήτη, είμαστε απλά τα πιο ισχυρά.
Ο Πίτερ Γκόντφρεϊ-Σμιθ, δύτης, φιλόσοφος και ερευνητής χταποδιών στο Πανεπιστήμιο της πόλης της Νέας Υόρκης διερεύνησε τη συνείδηση των χταποδιών στο βιβλίο του «Άλλα μυαλά: Το χταπόδι, η θάλασσα και οι βαθιές ρίζες της συνείδησης» που κυκλοφόρησε το 2016. Θεωρεί ότι τα χταπόδια εξελίχθηκαν πολύ πριν από τον άνθρωπο και πιστεύει ότι η νοημοσύνη τους μας είναι ακατανόητη, διότι είναι εντελώς διαφορετική από τη δική μας, αλλά όχι λιγότερη. Είναι σαν η εξέλιξη να δημιούργησε (τουλάχιστον) δύο εκδόσεις του νου.
Τα χταπόδια και οι σουπιές, σε ενυδρεία και σε ωκεανούς, έχουν αποδείξει ότι διαθέτουν αντίληψη και εξυπνάδα. Αναγνωρίζουν και μπορούν να διακρίνουν τους φιλικούς ερευνητές από τους κακούς! Έχουν περιέργεια και κάνουν αστεία, αναγκάζοντας τους ανθρώπους να παίξουν μαζί τους και διαμαρτύρονται για τις ανθρώπινες ενέργειες, ψεκάζοντάς τους με μελάνι. Χτίζουν πόλεις. Ακούνε υπόηχους (δηλαδή ήχους με συχνότητα χαμηλότερη από το κατώτερο όριο συχνοτήτων που μπορούν να γίνουν αντιληπτές από τον άνθρωπο). Είναι όντα εξαιρετικά προικισμένα. Είναι αξιαγάπητα. Αλλά είναι επίσης πεντανόστιμα. Οπότε υπάρχει πρόβλημα.
Ηθικές δυσκολίες
Ακόμη και αυτοί, που ισχυρίζονται ότι αγαπούν τα άλλα πλάσματα, τρώνε ζώα, τα χρησιμοποιούν, φορούν το δέρμα τους. Αυτή η υποκρισία, όμως, αποκαλύπτει κάτι ενοχλητικό για τη φύση της ανθρωπότητας: Συμβιβαζόμαστε με τη σκληρότητα για την ευκολία μας. Ο φιλόσοφος του 18ου αιώνα Ιμμάνουελ Καντ αναγνώρισε τον τρόπο με τον οποίο η μεταχείριση των ζώων αντανακλάται πάνω μας, παρά την πεποίθησή του ότι τα ζώα είναι απλά πράγματα.
Το 1784, στο έργο του «Διαλέξεις περί Ηθικής», ο Καντ αναφέρει ότι αν ένας άνθρωπος πυροβολήσει το σκύλο του γιατί δε μπορεί πλέον να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο αφεντικό του, δεν αποτυγχάνει να εκπληρώσει το καθήκον του προς το σκύλο, αφού εκείνος δεν είναι σε θέση να τον κρίνει, αλλά προς τον εαυτό του. Η πράξη του είναι απάνθρωπη και βλάπτει τον ανθρωπισμό μέσα του, τον οποίο είναι καθήκον του να δείχνει προς την ανθρωπότητα. Και πρέπει να συμπεριφέρεται με καλοσύνη στα ζώα, γιατί αυτός που είναι σκληρός με τα ζώα γίνεται σκληρός και στις σχέσεις του με τους ανθρώπους.
Για όσους βλέπουν τα ζώα ως ίσα με τους ανθρώπους, το στοίχημα της συμπεριφοράς είναι ακόμη υψηλότερο. Τι λέει για εμάς η προθυμία μας να φυλακίσουμε ή να βλάψουμε τους συντρόφους και τους φίλους μας; Πώς μπορώ ταυτόχρονα να λατρεύω τη γάτα μου, το κουτάβι και τα κατσικάκια αλλά και το δερμάτινο σακάκι μου και τα χάμπουργκερ; Η αποδοχή αυτού του δυσάρεστου δεοντολογικού συμβιβασμού, επειδή είναι αισθητικά και γευστικά βολικός, είναι μόνο ένας από τους πολλούς ηθικούς προβληματισμούς, που ανακύπτουν συνεχώς.
Όλοι κάνουμε ηθικούς υπολογισμούς. Το λήμμα για την Ηθική Κατάσταση των Ζώων στην Εγκυκλοπαίδεια της Φιλοσοφίας του Στάνφορντ, που γράφτηκε από τη φεμινίστρια φιλόσοφο Λόρι Γκρούεν, επισημαίνει ότι όσοι υιοθετούν απόλυτες θέσεις απαιτούν να αντιμετωπίζουμε τα ζώα όπως τους ανθρώπους. Αλλά αυτή δεν είναι η μόνη ηθική επιλογή, ειδικά επειδή η εξάπλωση της χορτοφαγίας στους ανθρώπους είναι επίσης ηθικά προβληματική. Δίνει προτεραιότητα σε ένα σύνολο αξιών και περιορίζει την ελευθερία των άλλων.
Οι ωφελιμιστές υιοθετούν μια πιο λεπτή προσέγγιση, υποστηρίζοντας ότι η κατανάλωση κρέατος συνεπάγεται τη στάθμιση ανταγωνιστικών συμφερόντων. Η ηθική σημασία του πόνου των ζώων στην παραγωγή κρέατος, για παράδειγμα, δεν είναι απαραίτητα ένα επιχείρημα για τη χορτοφαγία. Εάν ένα ζώο ζει καλά, πεθαίνει ανώδυνα και τρώγεται από ανθρώπους που χρειάζονται την τροφή, το φαγητό είναι ηθικά δικαιολογημένο.
Νομικές γραμμές
Οι νόμοι κάνουν, επίσης, συμβιβασμούς σχεδιάζοντας περίεργες διακρίσεις που δεν είναι απόλυτα ηθικές. Η νομοθεσία για τα δικαιώματα των ζώων, όμως, δεν πρόκειται να αλλάξει γρήγορα, επειδή το «status quo» είναι στην πραγματικότητα αυτό που ο νόμος σχεδιάστηκε για να διατηρήσει. Έτσι κάποια δικαστήρια συντάσσουν λεπτές γραμμές για το πόση σκληρότητα μπορούμε να επιβάλουμε.
Η κατανάλωση των ζώων είναι ωραία, λένε, αλλά το να τα καταψύχουν ζωντανά, όχι και τόσο… Στην Ιταλία, το ανώτατο δικαστήριο αποφάσισε τον Ιούλιο του 2017 ότι η διατήρηση αστακών στον πάγο προτού μαγειρευτούν είναι σκληρή, αλλά και το να βράζουν στη συνέχεια ζωντανοί είναι αναμφισβήτητα πολύ σκληρό επίσης. «Ενώ [ο βρασμός] μπορεί να θεωρηθεί νόμιμος αναγνωρίζοντας ότι χρησιμοποιείται ευρέως, τα βάσανα, που προκαλούνται στα ζώα ενώ περιμένουν να μαγειρευτούν, δεν μπορούν να δικαιολογηθούν με αυτό τον τρόπο», έγραψαν οι δικαστές.
Το 2004, ο αστακός αποκλείστηκε από τα μενού στην ιταλική πόλη Ρέτζιο Εμίλια, όταν το δημοτικό συμβούλιο αναθεώρησε ένα νόμο του 1913 για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συνδέονται με τα ζώα. Επιπλέον, οι κάτοικοι της πόλης που είχαν πουλιά έπρεπε να εξασφαλίσουν ότι τα κλουβιά τους θα ήταν τουλάχιστον πενταπλάσια από το άνοιγμα των πτερυγίων τους – πράγμα αξιοσημείωτο δεδομένου ότι η πόλη είναι η πρωτεύουσα της ερασιτεχνικής αναπαραγωγής πουλιών στην Ιταλία. Διαφωνώντας, ο Μάρκο Μαρτσιάνι, ένας από τα 22 μέλη του δημοτικού συμβουλίου, δήλωσε προσβεβλημένος: «Η ιδέα της σύγκρισης των δικαιωμάτων ενός ζώου με αυτά των ανθρώπινων όντων μπαίνει εντελώς στη σκιά του ιερού ρόλου της ανθρώπινης ζωής».
Προς το παρόν βέβαια οι περισσότεροι είναι μάλλον με το μέρος του Μαρτσιάνι. Αλλά η αλλαγή είναι αναμφισβήτητη. Η Νορβηγία, για παράδειγμα, μια από τις πρώτες χώρες παραγωγής γουναρικών βιζόν και αλεπούς (παράγει ένα εκατομμύριο γούνες ετησίως και απασχολούνται περίπου 400 άτομα), ακολουθώντας την διεθνή τάση πρόκειται να βγει εντελώς από τον κλάδο. Στις 15 Ιανουαρίου, οι νομοθέτες αποφάσισαν να καταργήσουν τελείως την εκμετάλλευση των ζώων για τη γούνα τους μέχρι το 2025. Μεγάλοι οίκοι μόδας, εξάλλου, όπως οι Gucci και Michael Kors, υιοθετούν πλέον πολυτελείς ψεύτικες γούνες.
Το ερώτημα βέβαια παραμένει. Μπορεί να υπάρξει ένας κόσμος χωρίς πραγματική σκληρότητα; Το κλειδί τελικά, όπως πιστεύουν μερικοί φιλόσοφοι, είναι η ενσυναίσθηση για όλα τα πλάσματα ανεξάρτητα από το αν έχουν συνείδηση ή είναι έξυπνα.