Ο Μπουαλέμ Σανσάλ είναι ευθύς. Δεν διστάζει να δώσει απαντήσεις, δεν τις δίνει σε οξύ ύφος, δεν αντιδικεί με τον συνομιλητή του, αλλά διακρίνει κανείς πάνω του μια πεποίθηση που σου δίνει την αίσθηση του αμετακίνητου βράχου – ενός ανθρώπου που έχει επιλέξει, έχει κατασταλάξει και δεν πρόκειται να κάνει βήμα πίσω από τις απόψεις του. Εν μέρει αυτό είναι θέμα του τόπου και του χρόνου της καταγωγής του. Γεννημένος στις 15 Οκτωβρίου 1949 στο Τενιέτ Ελ Χαντ της Αλγερίας βίωσε το δια πυρός και σιδήρου πέρασμα στον 20ό αιώνα: παιδί σε μια αποικία της Γαλλίας, έφηβος σε μια ανεξάρτητη χώρα, ώριμος άνδρας σε μια επικράτεια εμφυλίου πολέμου. Ηταν ο πόλεμος και η άνοδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού που τον οδήγησαν στη συγγραφή. Το πρώτο του μυθιστόρημα (Le Serment des barbares, Ο όρκος των βαρβάρων) κέρδισε το βραβείο Prix du Premier Roman το 1999, Ο γερμανός μουτζαχεντίν (εκδ. Πόλις), το Grand prix de la francophonie της Γαλλικής Ακαδημίας το 2008, το 2084. Το τέλος του κόσμου (εκδ. Διάμετρος) το Grand Prix du roman της Γαλλικής Ακαδημίας το 2015.
Προσκεκλημένος του Γαλλικού Ινστιτούτου για τον μήνα Γαλλοφωνίας ο Σανσάλ θα ξεκινήσει ακριβώς από αυτό – γεννήθηκε σε έναν νομό της Γαλλίας, τα γαλλικά ήταν η γλώσσα της οικογένειάς του, μπορεί στη συνέχεια ο πόλεμος της ανεξαρτησίας να έφερε τη ρήξη με το παρελθόν, μπορεί το σύνταγμα να προβλέπει ως επίσημη γλώσσα τα αραβικά, αλλά οι πατέρες του και οι παππούδες του γαλλικά μιλούσαν, είναι φυσικό για εκείνον να γράφει στα γαλλικά. Οταν τον ρωτώ για το τι πήγε στραβά στην αποαποικιοποίηση, γιατί από την ανεξαρτησία μετά από έναν άγριο πόλεμο το 1962 η Αλγερία κατέληξε στον εμφύλιο πόλεμο του 1992, περιμένω μια απάντηση για τα λάθη ή τις ευθύνες μιας γενιάς και μιας πολιτικής τάξης που μετείχε της δυτικής παιδείας.
Εκείνος στρέφεται προς άλλη κατεύθυνση. «Υπάρχει μια εύκολη απάντηση. Ο στρατός, ένας στρατός σοβιετικού τύπου, κατέλαβε την εξουσία. Ωστόσο το πρόβλημα είναι πολύ πιο παλιό. Το ερώτημα της εποχής ήταν “τι απελευθερώνουμε”. Κάποιοι έλεγαν “απελευθερώνουμε το έδαφος, την επικράτεια που βρισκόταν υπό γαλλική κατοχή”. Αλλοι έλεγαν “μα η γη δεν ανήκει σε κανένα. Οχι, απελευθερώνουμε το Ισλάμ από την κηδεμονία των δυτικών χριστιανών και εβραίων”. Αλλοι έλεγαν “δεν πρόκειται ούτε για την επικράτεια ούτε για τη θρησκεία. Εμείς είμαστε υπέρ της απελευθέρωσης του ατόμου. Τρία ρεύματα, λοιπόν, ένα κίνημα εθνικιστικό, παναραβικό, πολύ δογματικό, ένα κίνημα θρησκευτικό κι ένα τρίτο, εκσυγχρονιστικό, βρέθηκαν στο ίδιο μέτωπο, όπως σε όλες τις αραβικές και τις αφρικανικές χώρες τα κινήματα ανεξαρτησίας ήταν “μέτωπα”, όχι κόμματα. Τα πράγματα λοιπόν εξαρχής και δεν ήταν σαφή. Και προτού αποσαφηνιστούν, εντός ενός δημοκρατικού, πολυκομματικού καθεστώτος, ο στρατός κατέλαβε την εξουσία».
Και το πολιτικό ισλάμ γιατί έχει απήχηση σήμερα; «Οταν το ισλάμ είναι στην εξουσία, προσφέρει μεν μια ζωή ήσυχη, είναι όμως μόνο η ηρεμία και η ειρήνη αυτό που αναζητεί ο άνθρωπος; Και ποιο είναι το τίμημα, γνωρίζετε; Το τίμημα είναι η έλλειψη ελευθερίας, περιορισμός της ελευθερίας της σεξουαλικότητας, υποβιβασμός της θέσης της γυναίκας, υποταγή». Δεν είναι όμως μονολιθικό, εν τέλει. «Οχι. Κοιτάξτε. Εντός του Ισλάμ υπάρχουν πολλές διαιρέσεις. Το Ισλάμ λέει ότι θέλει να κυβερνήσει τον κόσμο. Το θεμελιώδες ερώτημα είναι “ποιος κυβερνά το Ισλάμ”. “Εμείς!”, λένε οι Αραβες, “γιατί το ισλάμ γεννήθηκε στην Αραβία, ο προφήτης ήταν Αραβας”. Και με τα χρήματά τους μπορούν να κάνουν διάφορες τρέλες για να το υποστηρίξουν αυτό. “Εμείς!”, λένε οι Ιρανοί “γιατί είμαστε σιίτες. Εσείς οι σουνίτες προδώσατε τον προφήτη”. Και για να ανατρέψουν την ισορροπία εντός του ισλάμ, μια και οι ίδιοι είναι μόνο το 15-20% των μουσουλμάνων και οι υπόλοιποι είναι σουνίτες, θέλουν να κατασκευάσουν πυρηνικά όπλα. “Εμείς!”, λένε οι Τούρκοι, “γιατί ο τελευταίος χαλίφης ήταν Οθωμανός”. Και για να καθησυχάσει τους Ευρωπαίους ο Ερντογάν, ελπίζοντας στην ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ενωση που θα πρόσθετε στα 50 εκατομμύρια ευρωπαίων μουσουλμάνων τα 80 εκατομμύρια των μωαμεθανών της Τουρκίας κάνοντάς τον δυνητικό ηγέτη τους, προσποιούνταν τον μετριοπαθή, τώρα γίνεται όλο και πιο ριζοσπάστης.
» Ολοι λοιπόν οι παραπάνω διαφωνούν μεταξύ τους. Τώρα, όμως, εδώ και 30 χρόνια, υπάρχει και ένα νέο ισλάμ, το ευρωπαϊκό ισλάμ. Αυτό το ισλάμ οι υπόλοιποι δεν το κατανοούν και δεν το συμπαθούν. Και το ίδιο, αποκτώντας συνείδηση της ισχύος του, λέει “εμείς είμαστε το ισλάμ, αφού βρισκόμαστε σε μια από τις κορυφαίες οικονομικές και στρατιωτικές δυνάμεις του κόσμου”. Κι έτσι τους προβληματίζει όλους, Ευρωπαίους και λοιπούς μουσουλμάνους. Ο Σαρκοζί, η Μέρκελ, επιχείρησαν ήδη να το προσεταιριστούν για τα δικά τους συμφέροντα. Μια τέτοια ενσωμάτωση προσπαθεί να εμποδίσει το εκτός Ευρώπης ισλάμ – ο Ερντογάν πρόσφατα απηύθυνε μήνυμα στους μουσουλμάνους της Γερμανίας να αποφύγουν την ενσωμάτωση. Ξέρετε, όμως, το ισλάμ, αρχαϊκό όπως όλες οι θρησκείες, πρέπει επιτέλους να κάνει την υπέρβαση, πρέπει να αποδεχθεί τη νεωτερικότητα».
Στο μυθιστόρημά του περιγράφει έναν μετακαταστροφικό, οργουελιανό κόσμο 100 χρόνια μετά το 1984, όπου ο πλανήτης βρίσκεται καθ’ ολοκληρίαν ή εν μέρει υπό την εξουσία των κληρονόμων του Αμπί, του Εκλεκτού του Γιαλάχ – μια εξουσία τόσο ολοκληρωτική ώστε να επιβάλλεται στην ίδια τη γλώσσα. «Η διαφθορά, η βία, η αστυνόμευση δεν αρκούν για να επιτευχθεί ο στόχος του δικτάτορα: η απόλυτη εξουσία. Θα πρέπει, για να πετύχει κάτι τέτοιο να αποκτήσει την εικόνα ενός ζώντος θεού ή ενός αναστημένου Προφήτη και να πείσει τους ανθρώπους ότι είναι οι εκλεκτοί αυτής της νέας θρησκείας. Θα πρέπει να σβηστεί κάθε παλιά πίστη και να εγγραφεί στη μνήμη τους μια άλλη αφήγηση, η δική του. Δεν μπορεί να το κατορθώσει παρά μόνο αν εξουσιάσει τον εγκέφαλό τους πράγμα που κάνει με τα ναρκωτικά, το κήρυγμα, τις τελετουργίες, τις μαγικές λειτουργίες και τέλος με την χρήση μιας νέας γλώσσας, μιας εσπεράντο χωρίς ψυχή, χωρίς νόημα που επικαλύπτει την γλώσσα των ανθρώπων και καταστρέφει τον πολιτισμό τους».
Το περιπλανώμενο σπίτι του Αμπί είναι μια μεταφορά για τα τεχνάσματα της εξουσίας; «Η εξουσία είναι μια δύναμη συμπυκνωμένη αλλά επίσης και ένας χώρος. Οσο λιγότερο ο χώρος αυτός είναι ορατός τόσο είναι ανίκητος. Οι Φαραώ είχαν τοποθετήσει αυτή την εξουσία μέσα στα ιερά και στα γιγάντια παλάτια τα μνημεία και τις πυραμίδες. Η εξουσία αυτή κράτησε 3.000 χρόνια πριν καταρρεύσει. Η εξουσία της δημοκρατίας είναι εκτεθειμένη στις κάμερες και κατοικεί σε χώρους όχι ιδιαίτερα σημαντικούς. Ο Λευκός Οίκος δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα μεγάλο μεγαλοαστικό σπίτι και γι’αυτό η αμερικανική δημοκρατία είναι μια δημοκρατία των επιχειρήσεων και των εύπορων. Στον ισλαμικό κόσμο η εξουσία δεν έχει χώρο επί γης, υπάρχει παντού και πουθενά και για αυτό δεν μπορείς να την προσδιορίσεις. Στο Αμπιστάν του μυθιστορήματός μου, ο Αμπί έχει ένα παλάτι σε κάθε επαρχία και κατοικεί σε ένα παλιό μετακινούμενο σπίτι. Η Ευρώπη δεν έχει ούτε παλάτια ούτε κάστρα, αλλά γραφεία με κλιματιστικά, και οι αρχηγοί είναι γραφειοκράτες καριερίστες».
Αρα, η σημερινή Ευρώπη είναι κι αυτή μέρος ενός φανταστικού κόσμου, ένα φάντασμα, με άλλο λόγια; «Η Ευρώπη είναι μια χίμαιρα που υπάρχει μόνο στα λόγια και που η πραγματικότητα διαψεύδει καθημερινά. Υπάρχουν κράτη με ιστορία και διαφορετικά συμφέροντα πολλές φορές ή πάντα συγκρουόμενα. Σήμερα, παρά έναν πληθωρισμό από λόγια και υποσχέσεις, η Ευρώπη δεν έχει διπλωματία, άμυνα ή κοινή φορολογία. Η μέθοδος δημιουργίας της Ευρώπης δεν είναι η ορθή. Προτιμά την γραφειοκρατία από την πολιτική και την κουλτούρα – είναι ένα βασικό λάθος. Το να προτιμάς τον βραχυπρόθεσμο προγραμματισμό από ένα όραμα μακροπρόθεσμο δεν έδωσε ποτέ καλά αποτελέσματα. Η Ευρώπη είναι το βασίλειο των γραφειοκρατών που τους δίνουν συμβουλές οι σύμβουλοι. Είναι ένας οργουελιανός κόσμος που δεν παράγει ούτε κουλτούρα ούτε διανόηση παρά μόνο κανόνες, απαγορεύσεις και ψέματα».
Σε αυτή την Ευρώπη, έστω, ζούμε σε μια περίοδο μεγάλων φόβων της κοινωνίας; Φόβων του χρέους, της μετανάστευσης, της βίας; «Η ανθρωπότητα ζει μέσα στο φόβο από την αρχή της – φόβος της πείνας, του κεραυνού, της αρρώστιας, του πολέμου, του Θεού, του διαβόλου, των Σοβιετικών, των Κινέζων… Εξαρτάται από την κοινωνική οργάνωση και τους ηγέτες εάν αυτός ο φόβος θα γίνει κινητήρας για να προχωρήσουμε προς τα εμπρός ή φρένο για να σταματήσουμε και να κρυφτούμε. Μεγάλοι ηγέτες ήξεραν, σε συνθήκες πολύ πιο επικίνδυνες από τις σημερινές, να εμπνέουν κουράγιο και δύναμη στους λαούς. Με τη σημερινή ηγεσία στην Ευρώπη οι φόβοι πολλαπλασιάζονται και γίνονται θανάσιμο δηλητήριο. Η Γαλλία πληρώνει σήμερα το τίμημα δύο διαδοχικών προέδρων χωρίς πρόγραμμα, χωρίς όραμα, και ανίκανων, μιλώ για τους Σαρκοζί – Ολάντ, που την βύθισαν στο τέλμα των προβλημάτων και του φόβου».
Θα αλλάξει δραματικά το ευρωπαϊκό τοπίο σε δυο μήνες, ειδικά αν ο Γκερντ Βίλντερς κερδίσει τις εκλογές στην Ολλανδία ή η Μαρίν Λεπέν εκλεγεί πρόεδρος της Γαλλίας; Κατά τον Σανσάλ, όχι. «Δεν θα αλλάξουν και πολλά πράγματα. Οι χώρες, ξέρετε, είναι σαν μεγάλα καράβια, δεν στρίβουν απότομα. Οι θεσμοί που υπήρχαν πριν θα συνεχίσουν να υπάρχουν και μετά». Και στις ΗΠΑ, το περίφημο τείχος του προέδρου Τραμπ με το Μεξικό, οπωσδήποτε δεν βοηθά τις σχέσεις μεταξύ των δύο λαών, αλλά δεν έχει ελπίδα να αποβεί αποτελεσματικό. «Οι κυβερνήσεις, βλέπετε, κάνουν ό,τι κάνουν για να καθησυχάσουν ανησυχίες. Ομως, ότι είναι να γίνει, θα γίνει. Αν οι άνθρωποι θέλουν να περάσουν το τείχος, θα το περάσουν. Θα βρουν τρόπους να σκάψουν κάτω από αυτό ή θα το παρακάμψουν ερχόμενοι δια θαλάσσης. Αλλά και αν σταματήσουν τους Μεξικάνους, θα έρθουν οι Κουβανοί ή κάποιοι άλλοι».
Βρισκόμαστε τελικά ξανά ενώπιον αυτού που ο μεγάλος βρετανός ιστορικός Ερικ Χόμπσμπαουμ είχε αποκαλέσει «εποχή των άκρων»; «Με 7 δισεκατομμύρια κατοίκους, την κλιματική αλλαγή, τα μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα, της συνεχείς οικονομικές κρίσεις…. η ανθρωπότητα ζει μέσα σε τεράστια προβλήματα που συνεχώς γιγαντώνονται. Αυτή η διαδικασία είναι ανεξέλεγκτη, η δύναμή ξεπερνάει κατά πολύ την δύναμη των δικών μας μέσων αντίδρασης. Εχουμε μπει στην εποχή των άκρων. Και γι’ αυτό ανθούν κόμματα εξτρεμιστικά, κόμματα αποκαλυψιακά. Προτείνουν συνολικές και ριζοσπαστικές λύσεις, αλλά ξέρουν καλά ότι δεν μπορούν να τις υλοποιήσουν γιατί δεν έχουν ούτε την γνώση ούτε τα μέσα και δεν μπορούν να κινητοποιήσουν τους λαούς για κάτι άλλο εκτός από τον φόβο».