«Διάφοροι με λένε θυμωμένο γέρο. Γ… τους. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς γέρος για να θυμώνει για κάτι τέτοιο. Εχουμε θυσιάσει την εθνική μας κυριαρχία στην αυτοαποκαλούμενη “ιδιαίτερη σχέση” μας με τις ΗΠΑ που μόνο για εμάς έχει κάτι το ιδιαίτερο». Εχοντας υπόψη αυτή τη δήλωση του Τζον Λε Καρέ από το 2008, πολύ θα ήθελα να ξέρω τι ψήφισε στο δημοψήφισμα για το Brexit, γιατί στις ανωτέρω γραμμές διατυπώνεται με απόλυτη σαφήνεια από πού προκύπτει η πραγματική εξάρτηση της μεταπολεμικής Βρετανίας.
Η ελευθεροστομία αποτελεί ένα από τα δύο είδη λόγου τα οποία κατέστησαν διάσημο τον κύριο Ντέιβιντ Τζον Μουρ Κόρνγουελ – το άλλο είναι η συγγραφή απαιτητικών, λεπτομερειακών, αναλυτικών και άξια αναγόμενων στη βαθμίδα του μπεστ σέλερ κατασκοπικών μυθιστορημάτων. Η λιτή αναγγελία των εκδόσεων Viking περί της επιστροφής του στον λογοτεχνικό στίβο στις 7 του προσεχούς Σεπτεμβρίου θα προκαλούσε έτσι κι αλλιώς αισθήματα αγαλλίασης στους πάμπολλους αναγνώστες του, ακόμη κι αν δεν συνοδευόταν από την αναπάντεχη επάνοδο στη δράση του Τζορτζ Σμάιλι, ενός από τα σημαντικότερα αρχέτυπα του ψυχροπολεμικού spy novel.
Τα δεδομένα που παρέδωσε ο ατζέντης του Λε Καρέ, Τζόνι Γκέλερ, είναι λίγα. Η πλοκή του «A Legacy of Spies» θα περιστρέφεται γύρω από τον προστατευόμενο του Σμάιλι, Πίτερ Γκίλαμ (τον ενσάρκωσε ο Μπένεντικτ Κάμπερμπατς στην κινηματογραφική μεταφορά του «Κι ο Κλήρος Επεσε στον Σμάιλι», το 2011).
Ο Γκίλιαμ έχει συνταξιοδοτηθεί πλέον, αλλά καλείται να λογοδοτήσει μαζί με τους πάλαι ποτέ συνεργάτες του για «πταίσματα του παρελθόντος», πράξεις του Ψυχρού Πολέμου που τότε κρίνονταν απαραίτητες, ξεπερνούν όμως τα αποδεκτά μέτρα και σταθμά του σήμερα. Το γιατί δεν είναι δύσκολο να το φανταστεί κανείς: «να είσαι απάνθρωπος υπερασπιζόμενος την ανθρωπιά μας, (…) σκληρός υπερασπιζόμενος τη συμπόνια», έλεγε ο Τζορτζ Σμάιλι στον «Εντιμότατο Μαθητή» το 1977.
Ο τόπος της επιστροφής στις γκρίζες ζώνες άλλων καιρών, πιο ηρωϊκών ή λιγότερο ευνομούμενων, αποτελεί κλασικό μοτίβο της λογοτεχνίας: ο επιθεωρητής Τζον Ρέμπους του Ιαν Ράνκιν, για παράδειγμα, τον επισκέφθηκε το 2013 στο «Αγιος ή Αμαρτωλός» (εκδ. Μεταίχμιο) στην πρώτη υπόθεσή του στο σώμα έπειτα από τη δική του ανάκληση από τη σύνταξη. Αν και ο Σμάιλι θα ακολουθήσει αυτόν το δρόμο ή θα εμφανιστεί στο νέο βιβλίο ως απλό flashback της μνήμης του παλιού συνεργάτη του παραμένει άγνωστο. Αλλωστε η συνήθεια, η γοητεία και ένα από τα μεγάλα μυθιστορηματικά προτερήματα του αρχικατασκόπου αυτού είναι η μόνιμη παραμονή του στις κουΐντες. Ο παχύς και διοπτροφόρος Σμάιλι βρίσκεται στο κέντρο του ιστού, μακριά όμως από τη δράση. Κινεί τα νήματα από το παρασκήνιο, αντιμετωπίζοντας τον σοβιετικό ομόλογό του σε μια αόρατη παρτίδα σκάκι. Παραχωρεί το προσκήνιο στα εργαλεία του και ο ίδιος επεξεργάζεται τα δεδομένα. Σε μεγάλο μέρος κλασικών έργων όπως η «τριλογία του Κάρλα» («Κι ο Κλήρος Επεσε στον Σμάιλι», «Ο Εντιμότατος Μαθητής», «Οι Ανθρωποι του Σμάιλι», εκδ. Καστανιώτη) δεν εμφανίζεται καν.
Τι μπορεί να αναμένει κανείς από έναν δάσκαλο της τέχνης του στην ηλικία των 85, ειδικά όταν προσεγγίζει ξανά παλιό υλικό και παλιούς χαρακτήρες είναι ένα ερώτημα. Ο Τζον Λε Καρέ δεν θα πρωτοπορήσει με αυτό το μυθιστόρημα, το φανερώνει οπωσδήποτε και ο τίτλος. «Legacy», η κληρονομιά, η υστεροφημία των κατασκόπων, υποδεικνύει μια διάθεση σύνοψης, αναστοχασμού για την πορεία των πρωταγωνιστών, ίσως και για αυτήν όλου του είδους. Κακά τα ψέματα, spy novel χωρίς Ψυχρό Πόλεμο επιτυγχάνει ενδεχομένως πολλά πράγματα, όχι όμως να διαθέτει εκείνο το ιδιαίτερο στίγμα που του έδινε το τότε πλαίσιό του – η εποχή της αναμέτρησης των υπερδυνάμεων. Ο Τζόνι Γκέλερ μπορεί να ισχυρίζεται ότι «θα είναι ένα από τα καλύτερα, αν όχι το καλύτερο μυθιστόρημά του» και η σκιά του Βλαντίμιρ Πούτιν μπορεί να προσθέτει ατμοσφαιρική αξιοπιστία. Χωρίς όμως τη διαρκή, διάχυτη, υπόγεια ανησυχία των διηπειρωτικών πυραύλων, του «πρώτου πλήγματος», της «αμοιβαία εξασφαλισμένης καταστροφής», ο Σμάιλι μοιάζει ως ευπρόσδεκτο φάντασμα μιας ξεθωριασμένης καθημερινότητας.