Ο Σταμάτης Φασουλής δεν έχει φίλτρα παραμορφωτικά ή υψηλής προστασίας. Είναι εκεί σαν νησί, μέσα σε θύελλες και νηνεμίες, να παρατηρεί, να στοχάζεται, να αγωνιά για όσα συμβαίνουν στη χώρα. Χωρίς πικρία, με τρυφερότητα. Χωρίς ιδιαίτερη αισιοδοξία, αλλά με μια πίστη και αφοσίωση παρηγορητικές. Στρόβιλος κανονικός, πρωταγωνιστεί στην παράσταση «Ο Μπαμπάς» στο θέατρο Δημήτρης Χορν (μετάφρασε επίσης το έργο του Florian Zeller και το σκηνοθέτησε), ενώ το βράδυ της Πέμπτης 24 Μαρτίου έκανε πρεμιέρα στο Εθνικό Θέατρο ο «Θάνατος του Εμποράκου» του Αρθουρ Μίλερ σε δική του μετάφραση και σκηνοθεσία.
Εργάζεται εντατικά, εξουθενωτικά. Εχει όμως χρόνο να παρακολουθεί με κάθε λεπτομέρεια όλες τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Και καθώς μου μιλά στο τηλέφωνο, καθώς μου λέει για την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ «η φρασεολογία τους για την τύχη μας με πληγώνει αφάνταστα», σταματά ξαφνικά, με έκπληξη στη φωνή, για να σχολιάσει ένα δέντρο που άνθησε καταμεσής της Λεωφόρου Αλεξάνδρας.
Καθώς μιλάμε η Αντζελίνα Τζολί έχει ήδη βγει από το Μέγαρο Μαξίμου. Η φωτογραφία της στην οποία την βλέπουμε να χαιρετάει τον Αλέξη Τσίπρα ενώ πίσω Νίκος Παππάς, ο Τέρενς Κουίκ και η Ολγα Γεροβασίλη παρακολουθούν, έχει γίνει viral. Tην έχει ήδη δει και ψιθυρίζει: «Τι θέαμα… Κάθονται στην άκρη και ξερογλείφονται σαν να τρώνε γλειφιτζούρια. Τι είναι αυτό το θέαμα; Τι φρίκη. Οπως έλεγε μια παλιά επιθεωρησιακή ηθοποιός “έζησα για να το δω κι αυτό”».
Μεταφράσατε και σκηνοθετήσατε τον «Μπαμπά» όπου και πρωταγωνιστείτε, μεταφράσατε και σκηνοθετείτε τον «Θάνατο του Εμποράκου» για το Εθνικό Θέατρο. Πως κατορθώνετε να είστε έτσι «εντατικά» δημιουργικός μέσα σε αυτή την σχεδόν δραματική πολιτική και κοινωνική συνθήκη;
Δεν έχω άλλη λύση. Είναι ένα φάρμακο εναντίον της κατάθλιψης που βέβαια είναι πλέον ομαδική. Δεν έχω άλλη διέξοδο. Στρέφομαι στο θέατρο και γεμίζω την ημέρα μου με αυτό γιατί μου είναι αδύνατο να αντέξω αυτό που συμβαίνει γύρω μου αυτή τη στιγμή.
Δεν είναι σα να ζείτε έτσι σε έναν πλαστό κόσμο.
Ναι. Αλλά τον προτιμώ.
Είναι αυτή η πιο έντονη στιγμή που έχουμε ζήσει στη σύγχρονη ιστορία μας;
Μετά την μεταπολίτευση ναι. Δεν είναι απλά θύελλα, είναι ένα φοβερό πούσι, μια ομίχλη που δεν ξέρεις που βαδίζεις και που φτάνεις. Είναι πολύ επικίνδυνο. Είναι βαρύ και ασήκωτο το κλίμα. Δεν υπάρχει η αίσθηση μιας οργής, ενός ξεσπάσματος. Είναι σαν ένα πλοίο, μόνο του, να προχωρά μέσα στη βαθιά ομίχλη. Και δεν αναφέρομαι μόνο στο οικονομικό ζήτημα, αλλά στη γενική κατάσταση. Δεν υπάρχει πουθενά ανάπτυξη, ούτε οικονομική, ούτε πνευματική, ούτε ποιητική. Υπάρχει ένα χταπόδι χυδαιότητας που απλώνει παντού τα πλοκάμια του.
Είστε τυχερός που έχετε τη διέξοδο του θεάτρου.
Είμαι πολύ τυχερός. Είμαι πολύ τυχερός… Κάνω μια δουλειά που αγαπώ, γιατί οι περισσότεροι Ελληνες δεν έχουν καν δουλειά.
Αισθάνεστε ενοχικά για αυτό;
Ναι αισθάνομαι και ενοχικά, χωρίς να πρέπει βέβαια. Ομως, όπου και να γυρίζεις τα μάτια είναι τέτοια η φρίκη που αισθάνεσαι ότι έχεις συνεισφέρει και εσύ σε αυτό. Είμαι πολύ απογοητευμένος και όχι μόνο με την κυβέρνηση, αλλά και με τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Την πατήσαμε ολοσχερώς.
Απογοητευμένος και από την Ευρώπη κύριε Φασουλή;
Η Ευρώπη δεν φταίει. Και εμείς το ίδιο θα κάναμε, το έχουμε εξάλλου κάνει τόσες φορές, απλώς πλέον δεν μπορούμε. Τι, για φιλάνθρωπο την έχεις; Για ταμείο αλληλοβοηθείας;
Φοβηθήκατε κάποια στιγμή για το Grexit; Και αν ναι, το φοβάστε ακόμα;
Nαι. Και ακόμα το φοβάμαι. Πάρα πολύ. Φοβάμαι ότι οι τράπεζες δεν θα συνέλθουν ποτέ. Αλλά ας το παραβλέψουμε αυτό και ας πούμε ότι τα κουτσοβολεύουμε γιατί υπάρχουν άνθρωποι που πεινάνε αυτή τη στιγμή. Ομως αυτό εμποδίζει την ανάπτυξη. Και ας καταλάβουμε επιτέλους ότι η ανάπτυξη δεν αφορά τους λίγους, μας αφορά όλους. Ολο αυτό που ζούμε είναι ένας φαύλος κύκλος, ένα φίδι που τρώει την ουρά του.
Ποια είναι η εικόνα που έχετε για την κυβέρνηση;
Ο,τι χειρότερο. Δεν λέω ότι οι άλλοι ήταν καλύτεροι. Δεν μπορείς να αυτοσχεδιάζεις τόσο πολύ πάνω στις πλάτες, πάνω στις ζωές των άλλων. Εμφανίστηκαν ως ελπίδα και εξελίχθηκαν σε εφιάλτη.
Με την υποστήριξη των πολιτών έγινε αυτό, των ψηφοφόρων.
Αλήθεια είναι αυτό. Γι’ αυτό σας μίλησα πριν για ενοχές. Δεν βγάζω την ουρά μου απ’ έξω. Και τους άλλους, τους προηγούμενους, εμείς τους καλέσαμε. Δεν ήρθαν μόνοι τους να εγκαθιδρυθούν.
Εσείς δηλαδή, πριν τον Ιανουάριο του 2015 δεν είχατε γοητευθεί από το νέο που έφερνε ο ΣΥΡΙΖΑ;
Τον πρώτο καιρό ναι και εγώ. Να μην κάνω τον ξερόλα. Είπα, α κοίτα, κάτι καινούριο…
Πότε νιώσατε ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα;
Μετά από περίπου είκοσι μέρες κάτι άρχισε να ραγίζει. Και ξέρετε πότε; Τα έχασα με την εμφάνιση και το «ανειδίκευτο» του Γιάνη Βαρουφάκη όταν βγήκε στο εξωτερικό. Ως μοντέλο με κρεμάμενα τα χέρια. Εβλεπα όλους τους άλλους υπουργούς με διάφορες βαλίτσες να βγάζουν τα χαρτιά τους. Και έβλεπα τον Βαρουφάκη να πηγαίνει με άδεια χέρια στις Βρυξέλλες. Νόμιζα ότι είναι στιλ. Πήγαινε έτσι, αυτοσχεδιάζοντας. Ετσι άρχισε η αμφιβολία πως κάτι δεν κάνουμε καλά. Και μετά τον Ιούλιο πια…
Και ο κύριος Τσίπρας;
Α, είναι και αγράμματο το καημένο. Το ‘χουμε κι αγράμματο.
Μα τον καμαρώνουν τόσοι πολλοί…
Οπως οι οικογένειες που καμαρώνουν τον αγράμματο κανακάρη. Ολοι βάλαμε το χέρι μας για αυτό «τι τα θέλουμε τα γράμματα αφού τα παιδί θα μάθει μαθηματικά». Ο καθένας είναι ειδικευμένος σε ένα πράγμα και δεν ξέρει τίποτα τελικά. Ελεγε ο Χορν έξοχα «αυτοί παιδί μου ξέρουν τα πάντα και τίποτα άλλο. Τα πάντα και τίποτα άλλο».
Πώς σχολιάζετε το γεγονός πως ότι κι αν συμβεί, οι Ελληνες είναι έτοιμοι να τρολάρουν;
Τα social media μοιάζουν πολύ με την κυβέρνηση. Θέλουνε και αυτά να γίνουν κυβέρνηση.
Αναφερθήκατε πριν στον Χορν… Αισθάνεστε μια μοναξιά όσον αφορά στους συνομιλητές σας;
Όχι πάντα. Αλλά ξέρετε, μπορεί να διαφωνώ με τους κρατούντες αλλά δεν συμφωνώ και με τους διαφωνούντες.
Τι εννοείτε;
Διαφωνούν για τον ΣΥΡΙΖΑ με έναν τρόπο που εγώ δεν διαφωνώ. Με έναν εκδικητικό τρόπο. Δεν συμβαδίζω ούτε με αυτούς που λένε πως είναι ομοϊδεάτες μου γιατί μιλάνε για τον Τσίπρα με έναν τρόπο που μιλούσαν πριν για τον Σαμαρά, τον Παπανδρέου, τον Καραμανλή. Κάθε άνθρωπος όμως είναι εντελώς ειδική περίπτωση.
Τη στιγμή της κρίσης ο καλλιτέχνης οφείλει να είναι παρών για να δημιουργήσει ένα έργο για αυτό που συμβαίνει, ή πρέπει να μείνει λίγο πίσω;
Δεν μου αρέσει ούτε η μία ούτε η άλλη εκδοχή. Ανέκαθεν ανήκα στην Κεντροαριστερά. Δεν υπήρξα ποτέ κομμουνιστής, δεν υπήρξα ποτέ δεξιός. Δεν πιστεύω ότι πρέπει να βγούμε με ντουντούκες στη σκηνή και να μιλάμε με τον τρόπο που μιλάνε στις τηλεοράσεις. Οταν ο Σοφοκλής θέλει να μιλήσει για τον Περικλή, δεν γράφει ένα έργο για τον Περικλή και τον δήμο της Αθήνας. Γράφει ένα έργο για τον Οιδίποδα και τον λιμό στη Θήβα… Για μένα αυτό είναι η τέχνη. Εχει παρηγορητικό, παραγωγικό και ποιητικό χαρακτήρα. Η καταγγελία δεν νομίζω ότι πρέπει να γίνεται στη σκηνή, αλλά στον δρόμο.
Αυτό που κάνει ο Ai Weiwei με το Προσφυγικό;
Δεν είναι νόστιμο όλο αυτό. Είναι ντεμοντέ και λίγο φτηνό. Καταλαβαίνω τον άνθρωπο, έφυγε από ένα διδακτορικό καθεστώς και νομίζει ότι ένας από τους στόχους της Δύσης είναι αυτός ο τρόπος διαμαρτυρίας.
Γιατί είναι σημαντικό να είστε και πάνω στη σκηνή; Να μην σκηνοθετείτε μόνο αλλά να είστε και ηθοποιός;
Μου είναι λυτρωτικό. Οταν βγήκαμε στο θέατρο παίζαμε, σκηνοθετούσαμε, στήναμε, εγώ έραβα ακόμα την αυλαία. Θέλω να είμαι πάντα στο θέατρο. Και μου αρέσουν όλα. Μου αρέσει να κάνω και τον σκηνοθέτη, Μου αρέσει να συμβουλεύω για τη μετάφραση, την ερμηνεία.
Με ποιο τρόπο προσεγγίζετε σκηνοθετικά το «Θάνατος του εμποράκου» στο Εθνικό Θέατρο;
Οταν έγινε το 1949 από τον Καζάν δημιούργησε σοκ. Να φανταστείτε όταν τέλειωσε η πρώτη παράσταση στη Φιλαδέλφεια κανείς δεν κουνήθηκε από τη θέση του. Ο Καζάν νόμιζε πως είναι η μεγαλύτερη αποτυχία της ζωής του. Και μετά από ένα τέταρτο άρχισαν να κλαίνε και χειροκροτούν. Είναι μια παράσταση σοκ. Δεν είχε ξαναγίνει να μπαίνει το παρελθόν μέσα στο παρόν σε ένα έργο. Καταλαβαίνετε, ήταν και ένα αισθητικό σοκ. Αυτό θέλω να το μεταφέρουμε σε τωρινή κατάσταση. Εχω φτιάξει με τον Γαβαλά έναν χώρο ονείρου. Ένα χώρο μνήμης που μπαίνουν βγαίνουν τα σπίτια, πάμε σε αυλές, σε γραφεία. Ολα γίνονται σχεδόν μαγικά. Θέλω να γίνουν όλα να γίνουν σε ένα ποιητικό επίπεδο και όχι σαν επίδειξη τεχνικών δυνατοτήτων. Είμαι άφωνος με τις δυνατότητες των ηθοποιών με τους οποίους συνεργάζομαι.
Είναι γνωστός ο τρόπος με τους οποίους τους προσεγγίζετε, τους αγκαλιάζετε.
Ισως επειδή είμαι και εγώ ηθοποιός και ξέρω τον πόνο τους. Δεν ξέρω αν το εμπνέω αλλά μου προσφέρουν ότι καλύτερο έχουν. Αισθάνομαι πολύ περήφανος για αυτούς.
Εσάς, σας αγκάλιασαν αντίστοιχα;
Δεν έχω παράπονο. Ετσι με αγκάλιασε και εμένα το θέατρο. Βγήκα στη σκηνή με τον Φέρτη, με την Καλογεροπούλου. Με έσπρωξαν στη σκηνή. Κυριολεκτικά. Το 1975, είχα σχεδόν τρία χρόνια στο θέατρο και με έβαλε η Καλογεροπούλου να σκηνοθετήσω το παιδικό της έργο. Στην αρχή μαζί της και μετά μόνος μου. Δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Σαν να ήμουν υπόθεση της ζωής της, σαν να ήταν να δικαιωθεί η ίδια. Ετσι μου φέρθηκε. Με την αγάπη της Ξένιας και την προτροπή της ζυμώθηκα ως σκηνοθέτης. Και πολλές φορές με την ψυχή συμπεριφορά της.
Εσείς είστε αυστηρός;
Σπάνια. Πολύ σπάνια. Το θέμα είναι να αγαπήσεις τον άλλο χωρίς να τον υποβιβάζεις και να τον εκνευρίζεις. Να κατανοήσεις τη θέση του άλλου. Και έτσι θα συνεργαστείς καλύτερα. Το θέμα είναι να δεχθούμε τον αντίθετό μας. Αλλιώς με τους ομοίους μας καλά τα πάμε. Και αυτό δεν το λέω μόνο για το θέατρο, αλλά και κοινωνικά και πολιτικά. Είναι μεγάλη υπόθεση, συμφιλιώνεσαι με πολλά πράγματα και να μην φοβάσαι πια τη ζωή τουλάχιστον σε επίπεδο καθημερινό, επαγγελματικό, ποιητικό.
Η λέξη που χρησιμοποιείτε πιο συχνά, τουλάχιστον όσην ώρα μιλάμε, είναι «ποιητικό».
Μεγάλωσα με ποίηση. Από πολύ μικρός. Τώρα βλέπω ένα βιβλίο του Σεφέρη που το πήγαινα από την κουζίνα στο μπάνιο, από εκεί στο σχολείο, μετά στα αγγλικά. Το βλέπω με τις σημειώσεις ενός παιδιού 13 χρονών, τις διαβάζω και μου κάνει εντύπωση που μπορούσα να καταλάβω αυτά τα πράγματα.
Συμπληρώνετε σχεδόν 45 χρόνια στο θέατρο. Ποιο είναι το απόφθεγμά σας;
Αυτό που έλεγα μικρός: «Αχ να βγω στο θέατρο»
Στην αρχή μιλήσατε για τη χώρα ως καράβι σε ομίχλη. Θυμάμαι είχατε πει κάποτε πως όταν ο πατέρας σας σας έπαιρνε στο εμπορικό του καράβι, όταν είχε κύμα και φοβόσασταν, σας έλεγε «δεν θα βουλιάξουμε».
Ισως αυτό το καράβι σκέφτομαι. Αυτό το εμπορικό καράβι του πατέρα μου, σαν να μπήκε στην ομίχλη.
Δεν θα βουλιάξει ούτε αυτό;
Αν πιστέψω τον πατέρα μου δεν θα βουλιάξει. Αν και εγώ για να ζήσει η Ελλάδα είμαι ικανός να πιστέψω ότι ζει και ο βασιλιάς Αλέξανδρος.