Οι αντιδράσεις στo πασίγνωστο πλέον meme που δημοσίευσε ο Ηλίας Μόσιαλος σχηματοποιήθηκαν πολύ γρήγορα:
από το ένα μέρος μια γελοιογραφία που σκοπό έχει να σώσει ανθρώπινες ζωές αντιπαραβάλλοντας την πίστη στο υπερφυσικό με την (υποκρυπτόμενη) άρνηση της αποδοχής επιστημονικών δεδομένων και από το άλλο η επίσημη Εκκλησία αλλά και πολλοί άλλοι, που θεώρησαν ότι θίγεται η χριστιανική πίστη με αυτό το meme και επιζητούν τη φίμωση κάθε ελεύθερης φωνής που δεν δέχεται τα χριστιανικά δόγματα, και επίσης δεν καταλαβαίνουν από χιούμορ.
Υποστηρίζω όμως ότι αυτή η σχηματοποίηση, ουσιαστικά από την πλευρά των υποστηρικτών (για διάφορους λόγους) του meme είναι επιφανειακή και αγνοεί βασικές παραμέτρους που δημιούργησαν το πρόβλημα.
Ενα καλό παράδειγμα επιφανειακής ανάγνωσης και αντίδρασης αποτελεί η παρακάτω εμβληματική γελοιογραφία του Economist για το χρηματιστήριο, όπου από παρεξήγηση αρχίζει μία φρενήρης σειρά πωλήσεων μετοχών και πάλι από παρεξήγηση, μετατρέπεται στο αντίθετό της και πάλι από την αρχή.
Η αναλογία που υποστηρίζω εδώ βρίσκεται στο ότι ο μηχανισμός αυτός προϋπάρχει στο χρηματιστήριο (ναι εκτός της ανοσίας της αγέλης υπάρχει στη συμπεριφορική χρηματοοικονομική και η συμπεριφορά της αγέλης) και παίρνει μπρος από μία τυχαία παρεξήγηση αρκεί να θυμίζει κάτι το sell ή το buy. Ετσι, εστιάζοντας στις αντιδράσεις που δημιούργησε η ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου, το γεγονός ότι όντως παλιότερα υπήρχε Ιερά Εξέταση (στην Καθολική Δύση) και όντως η Εκκλησία ως ισχυρότερη εξουσία παλιότερα δεν θα άφηνε καμία ελευθερία έκφρασης που θα αμφισβητούσε τα χριστιανικά δόγματα, φαίνεται ότι αρκεί για να θεωρηθεί η κριτική που ασκήθηκε από την Ιερά Σύνοδο σαν συνέχεια της ίδιας κατάστασης, ενώ αυτή τη φορά διατυπώθηκε προσεκτικά, κρατώντας πολλές ισορροπίες.
Πράγματι, αν διαβάσετε προσεκτικά την ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου (όπως δημοσιεύτηκε στο Protagon) δεν θα βρείτε πουθενά κάποια φράση που ζητάει τη φίμωση ή τιμωρία του κ. Μόσιαλου, όπως π.χ. την κατηγόρησε ο κ. Φίλης. Λέει ότι η ανάρτηση είναι «προσβλητική» και «χλευάζει τη θρησκευτική πίστη εκατομμυρίων ορθοδόξων χριστιανών της χώρας που εκπροσωπεί (ο κ. Μόσιαλος)» και κάνει την υπόμνηση ότι αυτό δείχνει πως «οι προσβολές και επιθέσεις κατά του Χριστιανισμού θα συνεχίσουν και θα αυξάνονται κατά τον 21ο αιώνα». Στη συνέχεια σχολιάζει πως «Ο φανατισμός και η έλλειψη σεβασμού στον άλλον δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό των “θρησκειών” ή των “αλλόθρησκων”, αλλά οριζόντιο γνώρισμα πολλών ανθρώπων, συντηρητικών και προοδευτικών». Κατόπιν θυμίζει ότι «κανένας δεν μπορεί να επικαλείται το επιχείρημα της ιδιωτικότητας για τη ρατσιστική συμπεριφορά του, όταν κατέχει θέσεις κρατικής ευθύνης και εκφράζεται δημοσίως» (ουσιαστικά εξηγώντας γιατί έκανε παρέμβαση για τη συγκεκριμένη ανάρτηση). Και δεν τελειώνει με αναθέματα κατάρες ή απειλές (όπως φαίνεται από την κριτική που της έγινε για συμπεριφορά Ιεράς Εξέτασης, σκοταδισμό κλπ) αλλά με ευχές για «Καλά Χριστούγεννα με αγάπη, μακροθυμία και προσευχή “υπέρ των μισούντων και αγαπώντων ημάς”».
Χιούμορ ή προσβολή;
Αφού λοιπόν φανερά δεν υπάρχει θέμα επιστροφής (ούτε στα λόγια γιατί προφανώς οι συνθήκες είναι διαφορετικές) στην Ιερά Εξέταση, ας δούμε το επόμενο θέμα. Ηταν αυτή η ανάρτηση απλά χιουμοριστική και μέσα στα όρια της ελευθερίας του λόγου, η οποία προφανώς περιλαμβάνει και το δικαίωμα της κρίσης και επίκρισης των θρησκειών (όπως έχει καθιερωθεί μόνο στο δυτικό πολιτισμό), ή προσβλητική για τον Χριστιανισμό, όπως ανέφερε η Ιερά Σύνοδος;
Αυτό που νομίζω δεν προσέχθηκε καθόλου, από όσους έσπευσαν να μιλήσουν για χιούμορ και επίθεση στην ελευθερία του λόγου είναι ότι το συγκεκριμένο meme δεν έχει κάποιον τρίτο να κάνει κριτική, ακόμα και στα βασικά δόγματα του χριστιανισμού (η οποία όντως εμπίπτει στο πλαίσιο της ελευθερίας του λόγου) αλλά έχει την ίδια την Παναγία να μιλάει ειρωνικά (το λιγότερο) για την άμωμη σύλληψη στον Ιωσήφ. Ομως, το πρόσωπο της Παναγίας, όπως ορίζεται μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής θρησκείας και η ιστορία της άμωμης σύλληψης και ο τρόπος που το δέχθηκε ο Ιωσήφ (ενώ μόλις είδε ότι ήταν έγκυος ήθελε να τη χωρίσει, αλλά του εμφανίστηκε Αγγελος για να του εξηγήσει, όπως αναφέρεται στο κατά Ματθαίον) δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για φράσεις όπως «το κατάπιες αμάσητο». Ετσι, ακυρώνεται η θέση ότι οι αντιδράσεις στηρίζονται στη βάση πως «αν δεν δέχεσαι την “αλήθεια” των θρησκευόμενων, χλευάζεις την πίστη τους, πράγμα που είναι αυταπόδεικτα παραλογισμός». Κι αυτό γιατί είναι άλλο να μην δέχεσαι την «αλήθεια» των θρησκευόμενων και άλλο να βάζεις μία από τις πιο σημαντικές μορφές της θρησκείας να ειρωνεύεται την αλήθεια που συνιστά τον εαυτό της. Γι’ αυτό και είναι προσβλητικό.
Αντίστοιχα, άλλο είναι να κάνει κάποιος κριτική στις θεωρίες του Μαρξ, και άλλο να βάλει τον Μαρξ να λέει «ο σοσιαλισμός είναι κόλπο για να το χάψουν οι χαζοί και να γίνουμε εξουσία». Αυτό το δεύτερο είναι διαστρέβλωση.
Ο Παπαδημούλης και η σύγχυση
Χαρακτηριστικό της σύγχυσης ήταν και η ανάρτηση του ευρωβουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ Παπαδημούλη, που χρησιμοποίησε μία γελοιογραφία του Πετρουλάκη από την Καθημερινή, «για να δούμε αν θα επέμβει και γι’ αυτήν η Ιερά Σύνοδος», ενώ δεν έχει καμία σχέση. Προφανώς λοιπόν δεν έχει κανένα λόγο να επέμβει, αφού εδώ δεν θίγεται κάτι – η ιστορία του τρόπου που γεννήθηκε ο Χριστός δεν διαστρέφεται και ούτως ή άλλως αφορά το υπερφυσικό και αυτό το ασυνήθιστο στοιχείο εκφράζεται μέσα από τους δύο «απογραφείς.
Αν λοιπόν σας πω ένα ρατσιστικό ανέκδοτο για μαύρους, το ότι έχω δικαίωμα να το πω (αν και η πολιτική ορθότητα δεν θα αναγνώριζε τέτοιο δικαίωμα) το κάνει λιγότερο ρατσιστικό; Αντίστοιχα λοιπόν, η ανάρτηση με την Παναγία (και όχι απλώς «κάποια γυναίκα», όπως γράφτηκε σε άλλο κείμενο υπεράσπισης αφού το πρώτο πρόσωπο «έμεινα έγκυος από κρίνο» δεν αφήσει καμία αμφιβολία) είναι φανερά προσβλητική για την χριστιανική θρησκεία και αποτελεί διαστρέβλωση.
Επιπλέον, αυτό το meme είναι συμβατό με την κουλτούρα της ακύρωσης, στη βάση της χρήσης του αναχρονισμού, που προσπαθεί να επιβάλει στο παρελθόν οπτικές τού σήμερα: όπως θέλουν να καταργήσουν τον Αριστοτέλη γιατί δεν κατηγόρησε τη δουλεία, έτσι αντιμετωπίζεται όλη η αφήγηση για την άμωμη σύλληψη με την αφαίρεση όλου του ιστορικού πλαισίου εκείνης της εποχής με τη σημασία που έδινε στο ιερό και στα θαύματα, βάζοντας σημαντικές μορφές να αρνούνται την ίδια τους την υπόσταση.
Αυτό βέβαια δεν κάνει τον κ. Μόσιαλο εχθρό του Χριστιανισμού, ούτε και θα είχε νόημα κάτι τέτοιο, κρίνοντας από την λαμπρή ακαδημαϊκή του πορεία. Απλά και στη βάση άλλων πολύ επιτυχημένων χιουμοριστικών αναρτήσεων, εκτιμώ ότι σκέφτηκε αυτήν την ιδέα, για να καυτηριάσει την αντιεμβολιαστική τάση που ακόμη έχει μεγάλη πέραση μέσα σε θρησκευτικούς κύκλους. Ομως, δεν πρόσεξε αυτή τη διάκριση – άλλο είναι να κρίνεις την πίστη σε θαύματα και δόγματα, όπως αυτό σχετικά με την Παναγία και άλλο να βάζεις την Παναγία να αυτοαναιρείται!
Επιστήμη και θρησκεία
Επιπλέον, με τη μορφή που τίθεται στο meme η αντίθεση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, το ίδιο το μήνυμα είναι αναποτελεσματικό γιατί το επιχείρημα: «είναι δυνατόν από το ένα μέρος να πιστεύεις στην άμωμη σύλληψη κι από το άλλο να μην δέχεσαι τα επιστημονικά αποτελέσματα;» φανερά μπορεί να γίνει αποδεκτό μόνο από κάποιον που δίνει ίση ή μεγαλύτερη αξία στην επιστήμη σε σχέση με τη θρησκεία. Αυτός όμως εκ προοιμίου δέχεται την ανωτερότητα της επιστήμης και δεν χρειάζεται το meme! Αντίθετα, για έναν πιστό Χριστιανό, δεν τίθεται θέμα σύγκρισης, αφού η επιστήμη έρχεται σε δεύτερη μοίρα.
Για τους παραπάνω λόγους και διαφωνώντας (για πρώτη φορά) με τον (αρθρογράφο του Protagon) Κώστα Γιαννακίδη, πιστεύω ότι ο κ. Μόσιαλος θα έπρεπε απλά να κατεβάσει αυτό το meme, να ζητήσει συγγνώμη γι’ αυτήν την αστοχία, που είναι αμελητέα μπροστά στο μεγάλο επιστημονικό του έργο και, γιατί όχι, να επανέλθει με κάτι πιο πετυχημένο: το «Life of Brian» των Monty Python δείχνει τον δρόμο (και το πλαίσιο των πραγματικά σκοταδιστικών αντιδράσεων επίσης).