Συνήθως την περίοδο των εορτών προσπαθεί κανείς να βλέπει το ποτήρι μισογεμάτο, να εστιάζει στα θετικά και στις ελπίδες που γεννούν για τη νέα χρονιά.
Το 2023 ήταν ένα έτος ορόσημο για την ελληνική οικονομία: Η χώρα μπήκε στο 2024 έχοντας ανακτήσει την επενδυτική βαθμίδα. Η εξέλιξη είναι ιστορική: κλείνει ο κύκλος της οικονομικής κρίσης και της λιτότητας μετά από 13 χρόνια και ανοίγουν προοπτικές για επενδύσεις, για την εισροή σημαντικών κεφαλαίων και την αύξηση των εισοδημάτων.
Τα επόμενα πέντε χρόνια θα εισρεύσουν 58 δισ. ευρώ για τις επιχειρήσεις και τους μικρομεσαίους από το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ. Οι διεθνείς θεσμοί προβλέπουν ότι το 2024 θα έχουμε διπλάσιο ρυθμό ανάπτυξης από την Ευρωζώνη και ο Economist χαρακτήρισε την Ελλάδα «Χώρα της Χρονιάς» (εδώ).
Τα όσα γράφτηκαν και ελέχθησαν το 2023 για την οικονομική πρόοδο της χώρας (από διεθνείς οργανισμούς, οίκους αξιολόγησης και τον ξένο Τύπο) είναι πρωτοφανή. Ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι λίγα χρόνια πριν η Ελλάδα χαρακτηριζόταν από οικονομική σκοπιά χώρα «της πλάκας» για το διεθνές σύστημα («basket case» ήταν ο όρος που χρησιμοποιούσαν διεθνή media), ακόμη και όταν είχε ξεπεραστεί η χρεοκοπία, το 2017 και το 2018.
Παράλληλα, τη χρονιά που φεύγει έγιναν δύο εθνικές εκλογές και δύο γύροι αυτοδιοικητικών σε συνθήκες απόλυτης ομαλότητας. Πλησιάζουμε έτσι σε περιβάλλον πολιτικής σταθερότητας στο σημαντικό ορόσημο της συμπλήρωσης μισού αιώνα από την πτώση της χούντας και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 1974.
Διαβάζοντας κανείς τα παραπάνω, που περιγράφουν επιτεύγματα στα οποία φτάσαμε με σκληρές θυσίες εν μέσω αλλεπάλληλων κρίσεων, φαντάζεται ότι η Ελλάδα ανήκει ήδη στις ώριμες δημοκρατίες της Ευρώπης ή τουλάχιστον συγκλίνει αποφασιστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Με άλλα λόγια, ότι ο κύβος ερρίφθη.
Γιατί όμως όσοι κινούνται στο έδαφος της καθημερινότητας (επί τόπου, «on the ground» που λένε οι Αμερικανοί) δεν συμμερίζονται αυτή την αίσθηση; Σίγουρα δεν ευθύνεται μόνο η εξωφρενική ακρίβεια στα τρόφιμα παρότι είναι το πρώτο θέμα που αναφέρουν οι πολίτες στις έρευνες κοινής γνώμης.
Το 2023, πέρα από την επενδυτική βαθμίδα, την πολιτική σταθερότητα και τον επίμονο πληθωρισμό, έφερε με δραματικό τρόπο στο προσκήνιο τη λειτουργία του κράτους —που αποτελεί ευθύνη της εκάστοτε κυβέρνησης όσο βαθιά κι αν βρίσκονται οι ρίζες των προβλημάτων.
Στα Τέμπη το ελληνικό κράτος έστειλε 57 ανθρώπους στον θάνατο. Το αδιανόητο δυστύχημα-έγκλημα πάγωσε τη χώρα. Τον Ιούνιο (μεταξύ άλλων περιστατικών) μία 19χρονη έγκυος έφυγε από τη ζωή περιμένοντας για ώρες το ασθενοφόρο. Το επόμενο διάστημα είδαμε τον στρατό να παρακολουθεί τη φωτιά να πλησιάζει και να ανατινάζονται βόμβες στη Νέα Αγχίαλο (σε βάση F-16), την αστυνομία να χάνει τους κροάτες χούλιγκαν που σκότωσαν έναν άνθρωπο στη Νέα Φιλαδέλφεια και το Λιμενικό να απουσιάζει στον Πειραιά όταν συντελέστηκε η φρίκη της δολοφονίας ενός πολίτη που τον πέταξαν στη θάλασσα από τον καταπέλτη του Blue Horizon. Στον Εβρο, η φωτιά στη Δαδιά τέθηκε υπό έλεγχο μετά από 17 ημέρες, αφότου 26 μετανάστες βρήκαν φρικτό θάνατο και καταστράφηκε μεγάλο μέρος του δάσους.
Στη συνέχεια, η καλοκαιρία «Daniel» προκάλεσε τον θάνατο 17 ανθρώπων και βιβλικές καταστροφές στη Θεσσαλία. Το φαινόμενο ήταν πρωτοφανές και παρότι σε τέτοιας κλίμακας γεγονότα δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις το κράτος είχε ξανά μερίδιο ευθύνης: τα αντιπλημμυρικά έργα αποκατάστασης από τον «Ιανό» (2020), παρά τις διαβεβαιώσεις του Περιφερειάρχη (κ. Αγοραστού) δεν είχαν ολοκληρωθεί.
Τα συγκλονιστικά γεγονότα της χρονιάς φανέρωσαν το κράτος που προκαλεί φόβο και ανασφάλεια. Επιλογές και νοοτροπίες που έκοψαν το νήμα της ζωής δεκάδων νέων, βύθισαν στο πένθος δεκάδες οικογένειες και καταρρακώνουν καθημερινά την αξιοπρέπεια μας: από τα σχολεία και τα νοσοκομεία ως τα λεωφορεία και τα τρένα.
Η αλήθεια είναι ότι τα προηγούμενα χρόνια, λόγω του Gov.gr και της πετυχημένης εμβολιαστικής εκστρατείας, είχαν γεννηθεί κάποιες ελπίδες ότι το κράτος μπορεί να αλλάξει. Τις ελπίδες αυτές δεν τις μοιράζονταν βέβαια όσοι εργάζονταν ή βρέθηκαν στα δημόσια νοσοκομεία ως ασθενείς ή συγγενείς (εδώ το βίωμα είναι τραυματικό, ιδίως όταν παλεύεις για την αξιοπρέπεια των δικών σου ανθρώπων).
Η ίδια εικόνα παραίτησης διαπιστώνεται δυστυχώς και στα δημόσια σχολεία. Την επιβεβαίωσε η έρευνα PISA του ΟΟΣΑ. Η Ελλάδα γκρεμίστηκε κάτω από τον μέσο όρο: 15χρονα παιδιά που εμφάνισαν αδυναμία κατανόησης κειμένου έχασαν επί της ουσίας μια ολόκληρη σχολική χρονιά.
Προς δύο ταχύτητες;
Το 2023 θα έπρεπε να οδηγήσει σε βαθύτερο προβληματισμό αντί για την επιφανειακή ανάλυση των πολιτικών συσχετισμών. Γιατί πλάι στις οικονομικές επιτυχίες και τη σταθερότητα, η εικόνα του Δημοσίου, ως συλλογική μας έκφραση αλλά και καθρέφτης της πολιτικής τάξης, δεν συγκλίνει προς τα δεδομένα της Ευρώπης.
Μετά από χρόνια περικοπών της μνημονιακής περιόδου, οι τομείς στους οποίους στηρίζονται οι πιο αδύναμοι Ελληνες, όσοι δεν μπορούν να στείλουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικό σχολείο και να πληρώσουν για ιδιωτικές υπηρεσίες υγείας, βρίσκονται σε οριακή κατάσταση. Και η κατάσταση αυτή διευρύνει τις ανισότητες.
Ο πολιτικός φιλόσοφος Τζον Ρολς, που δίδαξε με το έργο του πολλούς πολιτικούς επιστήμονες σε φιλελεύθερα πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ευρώπης, τόνιζε ότι για να είναι δίκαιο το κράτος πρέπει να προωθεί διαρκώς την άμβλυνση των ανισοτήτων μέσω ενός κοινωνικού συμβολαίου που ευνοεί τους πιο αδύναμους. Με άλλα λόγια, ότι οι εξαιρέσεις στην κατανομή των πόρων επιτρέπονται μόνο όταν λειτουργούν υπέρ των μη προνομιούχων. Ετσι, η δικαιοσύνη επιτυγχάνεται μέσω της… ανισότητας.
Αν ακολουθήσουμε τον αντίθετο δρόμο, σε λίγα χρόνια, το ρήγμα μεταξύ όσων μπορούν να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες (και να πληρώνουν παράλληλα για ιδιωτική υγεία και παιδεία) και όσων βασίζονται κυρίως στις υπηρεσίες του κράτους, θα βαθύνει επικίνδυνα. Η διεύρυνση των ανισοτήτων θα δημιουργήσει μια χώρα δύο ταχυτήτων.
Ο κίνδυνος αυτός δεν προλαμβάνεται με τα χρήσιμα και κακώς λοιδορούμενα Pass. Αν το μέρισμα της ανάπτυξης και η αξιοποίηση των 58 δισ. ευρώ από Ταμείο Ανάκαμψης και ΕΣΠΑ δεν φτάσουν στα ευαίσθητα πεδία της Υγείας και της Παιδείας (με πολιτική απόφαση ότι έχουν προτεραιότητα), η αίσθηση όσων ζουν «on the ground» δεν πρόκειται να αλλάξει. Αντίθετα, το αίσθημα της απογοήτευσης θα βαθαίνει, ιδιαίτερα όσο άλλοι τομείς θα σημειώνουν πρόοδο.
Το δίδαγμα του 2023 είναι ότι ο στόχος να γίνουμε μια κανονική ευρωπαϊκή χώρα απαιτεί παρεμβάσεις που ξεπερνούν τα όρια του εκλογικού κύκλου. Δεν αποδίδουν αμέσως και δεν μεταφράζονται πάντα σε ψήφους. Αλλά αυτή είναι και η ουσία της πολιτικής.