Κάθε ενεργός πολίτης που τάσσεται υπέρ της διαφάνειας και της δίκαιης διακυβέρνησης μπορεί να γίνει whistleblower αναφέροντας περιστατικά παραβιάσεων της νομοθεσίας. Βασική προϋπόθεση είναι η Πολιτεία να του παρέχει κατάλληλη προστασία από τα αντίποινα με τα οποία συχνά επαπειλείται από εκείνους που επιθυμούν να παραμείνουν στο σκοτάδι οι παρανομίες και οι αδικίες.
Σε παγκόσμιο επίπεδο η τόλμη των whistleblowers να πουν την αλήθεια, ζητώντας να λογοδοτήσουν οι υπεύθυνοι, έχει σώσει χιλιάδες ανθρώπινες ζωές και έχει εξοικονομήσει δισεκατομμύρια ευρώ. Για αυτό το λόγο η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναγνωρίζοντας την αυξανόμενη ανάγκη διευρυμένης προστασίας των whistleblowers, θέσπισε στις 23 Οκτωβρίου 2019 Οδηγία σχετικά με την προστασία των προσώπων που αναφέρουν παραβιάσεις του δικαίου της Ένωσης.
Η Οδηγία αποτελεί για την Ελλάδα μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να αλλάξει οριστικά σελίδα στα θέματα καταπολέμησης της διαφθοράς. Ανάμεσα στους βασικούς στόχους της Οδηγίας είναι να θέσει τα ελάχιστα κοινά πρότυπα πάνω στα οποία τα κράτη-μέλη θα οικοδομήσουν ισορροπημένα και αποτελεσματικά συστήματα προστασίας των whistleblowers. Τα πρότυπα αυτά βασίζονται σε διεθνείς καλές πρακτικές και σε σημαντικό βαθμό αντανακλούν τις διαχρονικές θέσεις του παγκόσμιου κινήματος της Διεθνούς Διαφάνειας η οποία πρωταγωνίστησε στην προώθηση της σχετικής Οδηγίας.
Η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάδος στο πρόσφατο συνέδριό της με θέμα το Whistleblowing έφερε στο ίδιο χώρο συζήτησης υπουργούς, μέλη του ελληνικού και ευρωπαϊκού κοινοβουλίου, εκπροσώπους ανεξάρτητων αρχών, whistleblowers από το εξωτερικό, ακαδημαϊκούς, δικαστικούς και ειδικούς από μη κυβερνητικές οργανώσεις. Όλοι οι παραπάνω παρουσίασαν απόψεις, μοιράστηκαν εμπειρίες και καλές πρακτικές για την ανάγκη προστασίας, το ρυθμιστικό πλαίσιο και την πρακτική εφαρμογή των πολιτικών προστασίας των whistleblowers. Οι περισσότεροι αναφέρθηκαν στην σημασία που έχει η αλλαγή κουλτούρας σε όλα τα επίπεδα.
Εχουμε μπροστά μας δυο χρόνια για την ενσωμάτωση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας και πρέπει να αξιοποιήσουμε παραγωγικά κάθε ημέρα. Η αλλαγή κουλτούρας απαιτεί συστηματική δουλειά με ολοκληρωμένο σχέδιο αντιμετώπισης μιας σειράς τεχνικών, επιχειρησιακών και οργανωτικών ζητημάτων που ζητούν σωστή προετοιμασία και λύσεις. Ζητήματα όπως μεταξύ άλλων η ορθή απόδοση του όρου whistleblower στα ελληνικά, η οριζόντια εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Οδηγίας και στις παραβιάσεις του εθνικού δικαίου συμπεριλαμβανομένων των θεμάτων άμυνας και ασφάλειας, η επέκταση της προστασίας και στις οργανώσεις της Κοινωνίας Πολιτών οι οποίες επικουρούν whistleblowers, ο χειρισμός των ανώνυμων αναφορών πρέπει να αντιμετωπιστούν έγκαιρα και αποτελεσματικά.
Θεωρώντας δεδομένη την πολιτική βούληση, όπως εκφράστηκε δια στόματος του υπουργού Δικαιοσύνης Κώστα Τσιάρα στο πρόσφατο συνέδριο της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος, να δημιουργηθεί σαφές θεσμικό πλαίσιο, υπάρχουν ορισμένες ακόμα βασικές προϋποθέσεις για να ακολουθήσουμε το γράμμα αλλά και το πνεύμα της Ευρωπαϊκής Οδηγίας. Ακριβώς για αυτό το λόγο η Διεθνής Διαφάνεια Ελλάδος αναπτύσσει ειδικά προγράμματα με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Open Government Partnership με στόχους την έγκαιρη και πλήρη συμμόρφωση με την Οδηγία καθώς και την πρακτική της εφαρμογή με την παροχή σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς διαδικτυακής πλατφόρμας υποδοχής και διαχείρισης αναφορών από whistleblowers με ασφάλεια και εμπιστευτικότητα.
Η διαδικασία ενσωμάτωσης στο εθνικό δίκαιο πρέπει να ξεκινήσει άμεσα, ώστε να υπάρχει επαρκής χρόνος για να κατανοήσουν όλοι την απόσταση που πρέπει να καλυφθεί για την ορθή συμμόρφωση. Μια κοινή δέσμευση του Υπουργείου Δικαιοσύνης και της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Ανοιχτή Διακυβέρνηση είναι η πλέον ενδεικνυόμενη οδός ενσωμάτωσης. Είναι ανάγκη να ενημερωθούν και να συμμετέχουν οι εμπλεκόμενοι φορείς στο κράτος, τις ανεξάρτητες αρχές, τα σωματεία εργαζομένων, τις εργοδοτικές οργανώσεις, τις επιχειρήσεις και την κοινωνία πολιτών. Να δούμε συλλογικά αυτή τη διαδικασία ως δημιουργική ευκαιρία χτισίματος μιας νοοτροπίας μηδενικής ανοχής στη διαφθορά και όχι σαν μια ακόμα τυπική υπoχρέωση που μας επιβάλλεται εξωτερικά. Η αποτελεσματική προστασία όσων αντιλαμβάνονται και αναφέρουν φαινόμενα κατάχρησης οποιαδήποτε εξουσίας αποτελεί ένα αναδυόμενο ανθρώπινο δικαίωμα που θα μας απασχολήσει για αρκετά χρόνια ακόμα.
* Ο Αλέξανδρος Μελίδης είναι επιστημονικός συνεργάτης της Διεθνούς Διαφάνειας Ελλάδος