Στο πρώτο Λεξικό Πολωνικής Γλώσσας που εκδόθηκε το 1745-6 συμπεριλαμβάνονταν κάποιοι αξιοσημείωτοι όσο και διασκεδαστικοί ορισμοί όπως αυτός του αλόγου:
Αλογο – Καθένας γνωρίζει τι είναι ένα άλογο (!)
Αυτόν τον ορισμό μου θύμισε ο ενθουσιασμός και τα χιλιάδες like που συνόδευσαν τις πρόσφατες έγχρωμες φωτογραφίες «από τα πέρατα του Σύμπαντος» «όπως δεν το έχουμε δει ποτέ» που κυκλοφόρησε η NASA από το Διαστημικό Τηλεσκόπιο James Webb. Κοινό στοιχείο; Το προφανές – όπως καθένας γνωρίζει τι είναι ένα άλογο, ώστε να μην χρειάζεται καμία εξήγηση, έτσι καθένας καταλαβαίνει σε αυτές τις φωτογραφίες με τα εντυπωσιακά χρώματα ότι αυτό είναι το Σύμπαν – με τη διόρθωση ότι έτσι ΗΤΑΝ πριν πάρα πολλά χρόνια.
Είναι όμως τόσο απλά τα πράγματα;
Από την εποχή των προσωκρατικών, τουλάχιστον για τη δυτική φιλοσοφία, έχει τεθεί το ζήτημα της σχέσης αυτού που βλέπουμε με αυτό που είναι. Μάλιστα, αυτό που «είναι» επιχειρήθηκε να προσεγγιστεί με υποθέσεις για τη δομή του. Έτσι φθάσαμε από τα πρωταρχικά στοιχεία, όπως το νερό και η φωτιά, στη διατύπωση της ατομικής θεωρίας του Λεύκιππου και του Δημόκριτου και από τις πρώτες αστρονομικές παρατηρήσεις στα περίτεχνα πλανητικά μοντέλα των αλεξανδρινών χρόνων. Η εικόνα του έναστρου ουρανού έπαψε να είναι στατική και απέκτησε δομή και κίνηση.
Και αυτό ήταν για τη σχέση του «είναι» με το «φαίνεσθαι» μόνο η αρχή. Πράγματι, μεταξύ των άλλων οι αστρονόμοι είχαν προσέξει πως οι παρατηρήσεις του ίδιου αντικειμένου διέφεραν ακόμα και για τον ίδιο παρατηρητή και κάτω από παρόμοιες συνθήκες. Αυτό οδήγησε στην χρήση της μέσης τιμής των παρατηρήσεων αντί για μεμονωμένες τιμές ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα και εκατό χρόνια μετά άρχισαν να χρησιμοποιούνται πιθανότητες για να περιγράψουν την αβεβαιότητα των παρατηρήσεων λόγω των σφαλμάτων μέτρησης. Μάλιστα ο Laplace αντί να γράφει τις μετρήσεις ως άθροισμα της μετρούμενης τιμής συν ένα σφάλμα, προτιμούσε να μιλάει για την αληθή τιμή συν την πιθανότητα κάποιου λάθους και την ιδέα αυτή την ανέπτυξε ο Gauss.
Αυτή η ιδέα, να μην εμπιστεύεσαι μια μόνο παρατήρηση, ακόμα και αν είναι από το ίδιο φαινόμενο στις ίδιες συνθήκες, έχει εδώ και πολύ καιρό ενσωματωθεί σε όλες τις πειραματικές διαδικασίες, όμως με την κβαντική φυσική έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο, κάνοντας τη σχέση «φαινόμενο και πραγματικότητα» ακόμα πιο περίπλοκη. Έτσι σήμερα, οι θεωρίες της φυσικής δεν αφορούν την «πραγματική» συμπεριφορά των διαφόρων υπό μελέτη οντοτήτων, αλλά αφορούν την αντίληψή μας γι’ αυτήν τη συμπεριφορά (με χαρακτηριστική την Αρχή της Αβεβαιότητας ή τη διττή φύση του φωτός ως κύμα και σωματίδιο.
Τα παραπάνω αντιστοιχούν πλήρως στην βασική αρχή του Κομφούκιου για τη γνώση, πως αυτή περιλαμβάνει όσα γνωρίζουμε αλλά και τη γνώση του τι δεν γνωρίζουμε. Και εδώ προβάλλει η αντίθεση: οι επιστήμονες (ας τους διακρίνουμε από τους απλούς πτυχιούχους) έχουν παράλληλα με τις γνώσεις τους και την αίσθηση για το ποια πράγματα δεν γνωρίζουν, ενώ το ευρύ κοινό (εκτός εξαιρέσεων) θεωρεί ότι γνωρίζει και καταλαβαίνει ακόμα και θέματα που είτε δεν γνωρίζει πραγματικά, ή έχει γι’ αυτά αστήρικτες απόψεις (πράγμα που δεν το ενοχλεί).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας γνωστικής αντιφατικής συμπεριφοράς αποτελεί η πίστη στην αστρολογία. Όπως παρατηρεί ο Αντόρνο από τη δεκαετία του 50, «σε έναν κόσμο στον οποίο, μέσω της εκλαϊκευμένης επιστημονικής φιλολογίας και της επιστημονικής φαντασίας, κάθε μαθητής του σχολείου γνωρίζει τα δισεκατομμύρια των άστρων, την κοσμική ασημαντότητα της γης και τους μηχανικούς νόμους που κυβερνούν τις κινήσεις των πλανητικών συστημάτων, η εγγενής στην αστρολογία γεωκεντρική και ανθρωποκεντρική άποψη είναι εξ ολοκλήρου αναχρονιστική».
Οταν συναντήθηκαν για πρώτη φορά ο Άλμπερτ Αϊνστάιν και ο Τσάρλι Τσάπλιν, είπε ο Αϊνστάιν: «Αυτό που θαυμάζω περισσότερο σε αυτό που κάνεις, είναι ότι δεν λες λέξη, αλλά όλος ο κόσμος σε θαυμάζει». Και ο Τσάρλι Τσάπλιν απάντησε: «Είναι αλήθεια, αλλά το δικό σου μεγαλείο είναι ακόμη πιο αξιοθαύμαστο. Εσένα σε θαυμάζει ολόκληρος ο κόσμος, ενώ δεν καταλαβαίνει λέξη από αυτά που λες!»
Κάπως έτσι θαυμάζονται από πολλούς οι εντυπωσιακές φωτογραφίες του James Webb, χωρίς πραγματική κατανόηση του τι μπορεί να είναι κάθε φωτεινό σημείο τους, σε αντίθεση με όσα βλέπει στις ίδιες φωτογραφίες ένας αστροφυσικός. Έτσι, ουσιαστικά, δεν λειτουργούν καλύτερα από τις ζωγραφικές απεικονίσεις επιστημονικής φαντασίας που είχαμε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ή την πανδαισία χρωμάτων που συνόδευε το ταξίδι στο Διάστημα στην «Οδύσσεια 2001» του Κιούμπρικ. Επιπλέον, η φαντασία σε σχέση με το Διάστημα οδήγησε και στην «διαστημική μουσική» (space music) με κομμάτια όπως το Astronomy Domine και το Interstellar Overdrive των πρώτων Pink Floyd, το διπλό άλμπουμ Space Ritual των Hawkwind και την αντίστοιχη γερμανική μουσική σκηνή του Krautrock (Kosmische Musik – cosmic music) με τους Tangerine Dream, Ash Ra Tempel, Klaus Schulze, αλλά και τους Can με το Soon over Babaluma, όλα έργα στον χώρο της ηλεκτρονικής, επηρεασμένα από την ροκ ψυχεδέλεια.
Γιατί το Σύμπαν ασκούσε πάντα μια ακατανίκητη γοητεία, που οδήγησε τόσο στην επιστημονική προσέγγιση, όσο και στην τέχνη ή και στην αστρολογία. Έτσι, σε μία χαρακτηριστική σκηνή των Monty Python, γυρίζει ο Ερικ Αϊντλ και λέει στην κυρία Μπράουν, το περίφημο Galaxy Song.
Όποτε η ζωή σας απογοητεύει, κυρία Μπράουν,
Και τα πράγματα φαίνονται δύσκολα
Και οι άνθρωποι είναι ανόητοι, ή αντιπαθητικοί,
Και νιώθετε ότι αρκετααά πια
Απλώς θυμηθείτε ότι βρίσκεστε σε έναν πλανήτη που εξελίσσεται
Και περιστρέφεται με 900 μίλια την ώρα.
Περιφέρεται σε τροχιά 19 μίλια το δευτερόλεπτο, έτσι υπολογίζεται,
ο ήλιος που είναι η πηγή όλης της δύναμής μας.
Τώρα ο ήλιος, εσείς κι εγώ, και όλα τα αστέρια που μπορούμε να δούμε,
κινούνται με ένα εκατομμύριο μίλια την ημέρα,
Στον εξωτερικό σπειροειδή βραχίονα, με 40.000 μίλια την ώρα,
Ένας γαλαξίας (galaxy) που ονομάζουμε Γαλαξία (Milky Way).
Ο ίδιος ο γαλαξίας μας περιέχει εκατό δισεκατομμύρια αστέρια.
Είναι εκατό χιλιάδες έτη φωτός από τη μια πλευρά στην άλλη.
Διογκώνεται στη μέση πάχους δεκαέξι χιλιάδων ετών φωτός,
Αλλά έξω από εμάς είναι μόλις τρεις χιλιάδες έτη φωτός πλάτος.
Είμαστε τριάντα χιλιάδες έτη φωτός από το Κεντρικό σημείο του Γαλαξία,
Γυρίζουμε κάθε διακόσια εκατομμύρια χρόνια.
Και ο ίδιος ο γαλαξίας μας είναι ένας από τα εκατομμύρια των δισεκατομμυρίων
Σε αυτό το καταπληκτικό και διαστελλόμενο Σύμπαν….
Θυμηθείτε λοιπόν, όταν αισθάνεστε πολύ μικρή και ανασφαλής,
Πόσο απίθανη είναι η γέννησή σας. …
Στην τελευταία παράσταση που έδωσαν μερικά χρόνια πριν οι Monty Python στην Arena Ο2 στο Λονδίνο παρουσίασαν σε βίντεο το Galaxy Song όπου στο τέλος εμφανίζεται ο Brian Cox, καθηγητής σωματιδιακής φυσικής να μιλάει και ξαφνικά πέφτει επάνω του ο Hawking με το καροτσάκι του και συνεχίζει τραγουδώντας αυτός το ίδιο κομμάτι.