Σε μια εποχή κρίσης του Τύπου, έχοντας και αυτή πληγεί από τη γενικότερη κατάσταση, αμυνόμενη όμως σθεναρά και διατηρώντας τα πολλά ποιοτικά χαρακτηριστικά της, μία από τις αρχαιότερες και σημαντικότερες ευρωπαϊκές εφημερίδες, η «Νέα Εφημερίδα της Ζυρίχης» (μετονομάσθηκε έτσι το 1821) γιόρτασε στις 12 Ιανουαρίου τα 240ά γενέθλιά της! (όντας μία από τις ελάχιστες σύγχρονες ευρωπαϊκές εφημερίδες που μπορεί να περηφανεύεται ότι έστειλε ανταπόκριση για την πτώση της Βαστίλης το 1789).
Πράγματι και προς έκπληξη, ίσως, όσων αντιλαμβάνονται την Ελβετία μόνο μέσα από στερεότυπα (τράπεζες, ρολόγια, σοκολάτες και ελβετικό τυρί), αγνοώντας την πλούσια ιστορία και την πνευματική της παράδοση, ήδη από την Αναγέννηση, το πρώτο φύλλο της «Zürcher Zeitung», της εφημερίδας της Ζυρίχης, κυκλοφόρησε στις 12 Ιανουαρίου του 1780, αφού κατάφερε επιτέλους να ξεπεράσει να εμπόδια και να πάρει την έγκριση της κυβέρνησης.
Ανιχνεύοντας τις συνθήκες κατά τα πρώτα χρόνια της έκδοσης στην τελευταία εικοσιπενταετία του 18ου αιώνα, οι οποίες συνδέουν τις απαρχές του Τύπου με την εποχή του Διαφωτισμού, θα δούμε έναν κόσμο τόσο διαφορετικό από τον σημερινό, όσο και τις εμπνευσμένες προσπάθειες των πνευματικών ανθρώπων εκείνης της εποχής που οδήγησαν έπειτα από άοκνες προσπάθειες στο σήμερα.
Μια πολιτική εφημερίδα
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι την τελευταία εικοσιπενταετία του 18ου αιώνα, η «Zürcher Zeitung» δεν ήταν ούτε η πρώτη ούτε η μόνη εφημερίδα στη Ζυρίχη, αλλά ήδη κυκλοφορούσαν πολλές εφημερίδες στην πόλη. Η διαφορά βρισκόταν στην επιλογή των εκδοτών της να γίνει μία πολιτική εφημερίδα, όπως έγραφε στο πρώτο φύλλο ο ένας από τους δύο εκδότες της, ο Σάλομον Γκέσνερ. «Ηδη από μερικά χρόνια είχαμε την πρόθεση να εκδώσουμε μια πολιτική εφημερίδα. Κάθε Τετάρτη και Σάββατο μεσημέρι θα εκδίδεται ένα φύλλο. Δεν μας είναι δυνατό να δίνουμε τα διεθνή γεγονότα γρηγορότερα, τη στιγμή που συμβαίνουν ή τη στιγμή που τα αναφέρουν οι ξένες εφημερίδες. Ομως έχουμε προετοιμαστεί διαμέσου των καλύτερων γαλλικών, αγγλικών, ολλανδικών, ιταλικών και γερμανικών εφημερίδων και σε συνεργασία με έγκυρους ιδιώτες ανταποκριτές να παίρνουμε τα νέα όσο πιο γρήγορα γίνεται», επιλογή που οδήγησε στο σημερινό μεγάλο δίκτυο των δικών της ανταποκριτών που διαθέτει σήμερα η «ΝΖΖ».
Βέβαια, φαίνεται περίεργο ότι μια εφημερίδα με τίτλο «Εφημερίδα της Ζυρίχης» έριχνε το βάρος της στα διεθνή αντί για όσα συμβαίνουν στη χώρα και ακόμη περισσότερο στην πόλη στην οποία εκδίδεται. Αυτό οφείλεται στην αυστηρότατη λογοκρισία, η οποία απαγόρευε, σε συνδυασμό με πολλούς κρατικούς περιορισμούς ήδη από το 1523, μετά την εμφάνιση της τυπογραφίας, κάθε αναφορά σε τοπικά και εσωτερικά πολιτικά ζητήματα.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 27 Μαΐου του 1780 (κάπου πέντε μήνες μετά το πρώτο φύλλο της «ΝΖΖ») εκτελέστηκε ο πάστορας και διανοούμενος Γιόχαν Χάινριχ Βάζερ επειδή απλώς δημοσίευσε σε μια γερμανική εφημερίδα στατιστικά στοιχεία για τον ελβετικό πληθυσμό και τις τιμές της γης, πράγμα που θεωρήθηκε αποκάλυψη κρατικού μυστικού. Ετσι, με τα θέματα της εσωτερικής πολιτικής να αποτελούν ταμπού, η «ΝΖΖ» στράφηκε στις διεθνείς ειδήσεις, μέσω των οποίων μπορούσε έμμεσα να σχολιάζει θέματα πολιτικής. Αλλά και μετά το 1821, όταν ξεπεράστηκε το πρόβλημα της λογοκρισίας, η «ΝΖΖ» συνέχισε να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στις διεθνείς ειδήσεις και αναλύσεις, ώστε ακόμα και σήμερα οι πρώτες της σελίδες να είναι αφιερωμένες στα διεθνή.
Αλλά τι ήταν η πολιτική εκείνη την εποχή και ποιο ήταν το αντίστοιχο πνευματικό κλίμα στο οποίο ανήκε η «ΝΖΖ»;
Ο Διαφωτισμός και ο ρόλος του Τύπου
Αν και μόνο η αναφορά στην εκτέλεση του Βάζερ μας δείχνει πόσο διαφορετική ήταν κατά την εποχή της ίδρυσης της «ΝΖΖ» η πολιτική κατάσταση σε επίπεδο ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών, ας προσθέσουμε ότι το 1780 δεν υπήρχε τίποτα που να θυμίζει το σημερινό πολιτικό φάσμα – ούτε φιλελευθερισμός ούτε Δεξιά και Αριστερά (που εμφανίζονται μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, με βάση τις θέσεις στην Εθνοσυνέλευση). Ομως, από την άλλη πλευρά, την ίδια εποχή ο Διαφωτισμός βρίσκεται στην ακμή του. Είναι η εποχή για την οποία ο Ιμάνουελ Καντ έγραψε ότι συνδέεται με την «ανάδυση του ανθρώπου από την εποχή της ανωριμότητάς του. Ανωριμότητα που δεν προκαλείται από έλλειψη ευφυΐας, αλλά από την έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τη χρησιμοποιήσει χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου». Ετσι, στον Διαφωτισμό η ανθρώπινη ελευθερία συνδέεται με τη γνώση: «Τόλμησε να γνωρίσεις. Εχε το θάρρος να χρησιμοποιήσεις τον δικό σου νου».
Τόσο ο Καντ όσο και οι άλλοι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού τον 18ο αιώνα είχαν ένα κοινό πρόγραμμα υπέρ της απελευθέρωσης του ανθρώπου, τόσο στο πεδίο της θρησκείας όσο και στο πεδίο της πολιτικής, σε συνδυασμό με το εγχείρημα της γνώσης του φυσικού κόσμου στη βάση του επιστημονικού ορθολογισμού. Και στο πρόγραμμά τους αυτό βοηθούσε το ευνοϊκό περιβάλλον που δημιουργούσε η συνεχής αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που ήξεραν να διαβάζουν – και όντως διάβαζαν λογοτεχνία, φιλοσοφικά δοκίμια και πολιτικά θέματα. Παράλληλα, το πεδίο της πολιτικής συναντήθηκε με την ανάπτυξη των νέων χώρων επικοινωνίας, όπως τα καφέ, και μέσων επικοινωνίας, όπως ο Τύπος (όπως έδειξε στο περίφημο έργο του για τον δομικό μετασχηματισμό της δημόσιας σφαίρας ο Γιούργκεν Χάμπερμας).
Ανθρωποι του πνεύματος, όσο και υπέρμαχοι των πολιτικών ελευθεριών σε εκείνη τη δύσκολη εποχή ήταν και οι πρωτεργάτες της έκδοσης της «ΝΖΖ». Οι εκδότες Γκέσνερ και Φούσλι: ο πρώτος ήταν συγγραφέας και ζωγράφος και ο δεύτερος, μετά τη συμμετοχή του σε ένα κίνημα νέων που απαγορεύτηκε το 1768 (υπήρχαν και νεολαιίστικα κινήματα για τις πολιτικές ελευθερίες και πριν από τον Μάη του 1968!), δίδασκε Ιστορία. Στο ίδιο μήκος κύματος ήταν και οι πρώτοι συνεργάτες τους – συντάκτες στην εφημερίδα, όλοι Γερμανοί, διανοούμενοι και πολιτικοί μετανάστες που είχαν καταφύγει στην Ελβετία. Κοινός σκοπός τους για την έκδοση της «ΝΖΖ» ήταν η προώθηση, στο ευρύτερο πλαίσιο του Διαφωτισμού, της ελεύθερης σκέψης και της κριτικής της εξουσίας, σε αντίθεση με το «παλαιό καθεστώς» (Ancien Régime).
Ο στόχος της «ΝΖΖ» να συνεισφέρει στην κατανόηση των δημοσίων πραγμάτων συνδέει τη δημοσιότητα με την αλήθεια ως διαδικασία και ως αναζήτηση, που χαρακτηρίζει το πρόταγμα του Διαφωτισμού, όπως π.χ. υποστήριζε ο Λέσινγκ, που δίνει στο πλαίσιο των ανθρώπινων πραγμάτων μεγαλύτερη αξία στην ειλικρινή προσπάθεια του ανθρώπου για τη διερεύνηση της αλήθειας, παρά στην κατοχή της.
Η «ΝΖΖ» κράτησε με συνέπεια μια αντιχουντική στάση, φιλοξενώντας σχετικά άρθρα σχεδόν σε καθημερινή βάση, περισσότερο από κάθε άλλη ευρωπαϊκή εφημερίδα
Ετσι, όπως έγραψε ο ελβετός καθηγητής, φιλόλογος και συγγραφέας Πέτερ φον Ματ, «η σύγχρονη δημοκρατία έγινε δυνατή μέσα από μία νέα κατανόηση της έννοιας της αλήθειας. Η αλήθεια δεν έρχεται πλέον από πάνω στην κοινωνία, αλλά προκύπτει από κοινού και πρέπει να θεωρείται ως μία διαδικασία η οποία πραγματοποιείται στη δημοσιότητα, η οποία με τη σειρά της δεν είναι κάποιο κατασκεύασμα της φύσης, αλλά μία κοινωνική κατασκευή… Στο πλαίσιο αυτό η δημοσιότητα συνιστά για τη δημοκρατία ένα είδος εργαστηρίου όπως ακριβώς η επιστήμη προκύπτει από το πείραμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Παρίσι, όπου τις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης υπήρχαν 200 εφημερίδες και 450 λέσχες συζητήσεων – μια τεράστια έκρηξη δημοσιότητας».
Και σήμερα
Εχω την αίσθηση ότι στην εποχή μας η κατάσταση εξελίσσεται προς την αντίθετη κατεύθυνση: με αυξανόμενα πλήθη ανθρώπων που αδιαφορούν και δεν αναζητούν τι είναι αληθινό μέσα στον ωκεανό των fake news και την αυξανόμενη κυριαρχία της μετα-αλήθειας, με την παράλληλη υποχώρηση του πολιτικού διαλόγου και τη μετατροπή των πολιτικών αντιπάλων σε εχθρούς, ενώ ταυτόχρονα το πλαίσιο της καθημερινής ζωής γίνεται συνεχώς πολυπλοκότερο, με τις εξελίξεις στην τεχνολογία και την οικονομία, αυξάνοντας τις απαιτήσεις για την έλλογη λήψη αποφάσεων, που είναι αναντικατάστατο συστατικό για τη διατήρηση και καλή λειτουργία της δημοκρατίας.
Και ενώ σε αυτές τις συνθήκες είναι αναγκαία η παρουσία του «σοβαρού» Τύπου, με την κριτική παρουσίαση και ανάλυση των σύγχρονων καταιγιστικών γεγονότων, εξελίξεων και προοπτικών, η έλλειψη ενδιαφέροντος σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού (σε όλες τις δυτικές δημοκρατίες) και η μετατόπιση προς την πληροφόρηση μέσω των κοινωνικών δικτύων (που έχει με την τεκμηριωμένη παρουσίαση και ανάλυση την ίδια σχέση που έχουν τα ψάρια με τα ποδήλατα), έχουν οδηγήσει σε μεγάλη κρίση τον «σοβαρό» Τύπο.
Είναι σαν μια δυσοίωνη αναλογία: η σύγχρονη δημοκρατία αναδύθηκε με την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση σε ένα πλαίσιο άνθησης του Τύπου σε πολύ δύσκολες συνθήκες (με τις 200 εφημερίδες και τις 450 λέσχες συζητήσεων στο Παρίσι της δεκαετίας του 1780) και βρίσκεται σε κρίση σε μια πολύ πιο ανοικτή κοινωνία, με τον Τύπο επίσης σε κρίση. Ετσι, όσο ηρωική ήταν η έκδοση της «ΝΖΖ» στο αυταρχικό πολιτικό πλαίσιο του 1780, τόσο ηρωική φαντάζει και σήμερα, 240 χρόνια μετά, στο πλαίσιο μιας ολοένα εξαπλούμενης αδιαφορίας και συμβιβασμού με τη μετα-αλήθεια και τα fake news.
Σημείωση 1
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί ότι στα χρόνια της ελληνικής χούντας, η «ΝΖΖ» κράτησε με συνέπεια μια αντιχουντική στάση, φιλοξενώντας σχετικά άρθρα σχεδόν σε καθημερινή βάση, περισσότερο από κάθε άλλη ευρωπαϊκή εφημερίδα, για τα περισσότερα από τα οποία υπεύθυνος ήταν ο επί 30 χρόνια συνεργάτης της «ΝΖΖ», αείμνηστος καθηγητής Παύλος Τζερμιάς.
Σημείωση 2
Μια πολύ καλή συλλογή κειμένων για τον Διαφωτισμό στα ελληνικά είναι το βιβλίο «Τι είναι Διαφωτισμός» (εκδόσεις Κριτική).