Η εφεύρεση της ατμομηχανής τον 18ο αιώνα οδήγησε στο ξεπέρασμα των περιορισμών της παραγωγής έργου από τους ανθρώπους και τα ζώα τους, παρέχοντας κυριολεκτικά την κινητήρια δύναμη για την έλευση της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης.
Αν όμως οι πρώτοι εφευρέτες/κατασκευαστές ατμομηχανών δεν είχαν καθόλου ή είχαν πολύ λίγη σχέση με τις φυσικές επιστήμες, η αναζήτηση μεγαλύτερων βαθμών απόδοσης οδήγησε στην οργανωμένη μελέτη της λειτουργίας τους. Ετσι δημιουργήθηκε η θερμοδυναμική, η οποία πλέον καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα συστημάτων.
Ηδη το 1824 ο νεαρός γάλλος μηχανικός του στρατού Νικολά Σαντί Καρνό δημοσίευσε το βιβλίο του «Περί της Κινητήριας Δύναμης του Πυρός», όπου προσδιόρισε θεωρητικά ότι σε οποιαδήποτε θερμική μηχανή (που μετατρέπει δηλαδή τη θερμότητα σε ωφέλιμο μηχανικό έργο), ακόμα και σε ιδανική λειτουργία, υπάρχει ένα όριο στον βαθμό απόδοσης.
Το συμπέρασμα αυτό οδήγησε στη διατύπωση του δεύτερου θερμοδυναμικού νόμου, σύμφωνα με τον οποίο (σε πολύ απλή διατύπωση) δεν μπορεί να μετατραπεί με κυκλική διεργασία ένα ποσό θερμότητας σε μηχανικό έργο χωρίς να απορριφθεί ένα μέρος του στο περιβάλλον. Γιατί όμως να μην μπορεί να μετατραπεί η θερμότητα σε έργο κατά 100%, αφού η ενέργεια διατηρείται;
Εστιάζοντας όλο και πιο πολύ στη μικροσκοπική δομή, η εξήγηση που δόθηκε ήταν πως η διαφορά στην ενέργεια ως θερμότητα σε σχέση με το μηχανικό έργο είναι πως η πρώτη χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη αταξία. Ετσι, απαιτείται η δαπάνη ενός μέρους της θερμικής ενέργειας για την «ευθυγράμμιση» της κίνησης των μορίων του ατμού, ώστε να μπορεί να παραχθεί η οργανωμένη ωφέλιμη μορφή ενέργειας, που είναι το μηχανικό έργο. Αυτή η σημασία της αντίθεσης της οργάνωσης με την αταξία ενός συστήματος, ανεξάρτητα από το ποσό της ενέργειας που περιέχει, οδήγησε στην εισαγωγή της έννοιας της εντροπίας.
Η εντροπία μετράει τον βαθμό αταξίας ενός συστήματος, και όπως δηλώνει ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος, σε κάθε διεργασία τείνει να αυξάνεται. Ετσι, αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι κάθε σύστημα τείνει αυθόρμητα προς κατάσταση μεγαλύτερης εντροπίας (δηλαδή αταξίας) και η κατάσταση αυτή έχει τη μεγαλύτερη πιθανότητα πραγματοποίησης. Και μιλώντας για κάθε σύστημα, μπορούμε μεταφορικά να μιλήσουμε και για διάφορους τομείς της ανθρώπινης κοινωνίας.
Εντροπία και κοινωνία
Στο περίφημο βιβλίο του «Εντροπία» του 1980, ο Τζέρεμι Ρίφκιν εφαρμόζει την έννοια της εντροπίας στις κοινωνίες σε μεγάλη κλίμακα, αναφερόμενος στην αξιοποίηση των μη ανανεώσιμων φυσικών (κυρίως ενεργειακών) πόρων και των συνεπειών του τρόπου χρήσης τους στην οικονομία, στο περιβάλλον, και έτσι στη βιωσιμότητα των κοινωνιών.
Χρήσιμα συμπεράσματα μπορούμε όμως να αντλήσουμε επεκτείνοντας την έννοια της εντροπίας και σε θέματα κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας, υιοθετώντας μια έννοια κοινωνικής εντροπίας.
Φανταστείτε για παράδειγμα πώς πρέπει να ανυψωθεί ένα βαρύ έπιπλο σε έκτο όροφο πολυκατοικίας. Καθώς αυτό όταν βρεθεί στο επιθυμητό ύψος θα έχει περισσότερη ενέργεια λόγω του βαρυτικού πεδίου της Γης, σε σχέση με το έδαφος, θα πρέπει (με βάση την αρχή διατήρησης της ενέργειας) να του προσφερθεί αυτό το υπερβάλλον ποσό ενέργειας.
Μόνο που αν αυτή την ενέργεια τη δώσουμε με έναν γερανό, το σώμα θα πάει ψηλά, ενώ αν δώσουμε το ίδιο ποσό ενέργειας με μια σόμπα, το σώμα θα μείνει στη θέση του. Και αυτό επειδή όταν η ενέργεια προσφέρεται από τον γερανό, η ασκούμενη δύναμη προσανατολίζει όλα τα σωματίδια του γερανού προς την ίδια κατεύθυνση και το σώμα ανεβαίνει.
Ενώ η θερμότητα αυξάνει επίσης την ταχύτητα των σωματιδίων του γερανού, μόνο που τώρα η κίνησή τους είναι ακανόνιστη και τυχαία προς όλες τις κατευθύνσεις, με αποτέλεσμα το έπιπλο να παραμένει στη θέση του. Αυτό το παράδειγμα μάς δείχνει πως δεν αρκεί η παροχή υλικών μέσων και χρήματος για να πραγματοποιηθεί ένα έργο, αλλά απαιτείται και η κατάλληλη οργάνωση προς έναν κοινό σκοπό.
Αν, πάλι, κλείσουμε το ρεύμα σε ένα πικάπ που στρέφεται, το πλατό θα σταματήσει ακόμα κι αν δεν υπάρχουν καθόλου τριβές στον άξονα. Αυτό θα συμβεί επειδή οι συνεχείς συγκρούσεις των μορίων του αέρα, που κινούνται ακανόνιστα και τυχαία, με τα σωματίδια του πλατό που περιστρέφονται με κοινή ταχύτητα, σταδιακά θα τα αποπροσανατολίσουν, καθώς δεν προσφέρεται πλέον έργο από τον κινητήρα για να διατηρήσει την προσανατολισμένη κίνησή τους.
Το παράδειγμα μάς δείχνει πως είναι ασυγχώρητη αφέλεια να θεωρούμε ότι χωρίς συνεχή και πολύπλευρη προσπάθεια μπορεί να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή. Και εδώ χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των όλο και περισσότερων κρουσμάτων βίας ανηλίκων. Γιατί η παραμέληση της εποπτείας των παιδιών με υποκατάστατο την παροχή κάποιων υλικών αγαθών και ατελείωτων ωρών μπροστά σε μια οθόνη, με κερασάκι τη λογική της «αντιαυταρχικής» εκπαίδευσης, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πίστη πως οι άνθρωποι τείνουν αυτόματα προς τις επιθυμητές κοινωνικές συμπεριφορές. Μόνο που αυτό δεν συμβαίνει ούτε στα άψυχα σωματίδια.
Βέβαια, θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς ότι η ίδια η ζωή αποτελεί παράδειγμα κίνησης αντίθετης προς τον νόμο της αύξησης της εντροπίας. Ναι, αλλά: Από το ένα μέρος η μείωση εντροπίας σε ένα σύστημα προκαλεί την αύξηση της εντροπίας στο περιβάλλον του (φαίνεται χαρακτηριστικά στα βουνά των σκουπιδιών που συσσωρεύονται αν γίνει απεργία των εργαζομένων στον δήμο).
Από την άλλη, όλες οι επιτυχημένες κοινωνίες που είχαν μια σημαντική παρουσία στην Ιστορία είχαν επινοήσει μεγάλη ποικιλία θεσμών, ουσιαστικός σκοπός των οποίων ήταν η αντιμετώπιση των διαλυτικών φαινομένων της αύξησης της «κοινωνικής» εντροπίας, μεταξύ των οποίων ιδιαίτερα σημαντικοί ήταν οι θεσμοί για την εκπαίδευση και την κοινωνικοποίηση των νέων.
Ετσι, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε ότι πολλοί από αυτούς τους θεσμούς έχουν ατονήσει ή και εγκαταλειφθεί στην εποχή μας, όπως και η καλλιέργεια θετικών προτύπων, στο όνομα χαζοχαρούμενων ιδεολογημάτων που αγνοούν τη σκληρή πραγματικότητα των ανθρώπινων ενστίκτων, τα οποία ενισχύουν την κοινωνική αποδιοργάνωση, επαληθεύοντας τον νόμο της αύξησης της εντροπίας.
Απλό παράδειγμα, μεταξύ πολλών άλλων, είναι η εγκατάλειψη των παλιών παραμυθιών επειδή… και καλά περιείχαν βία, δράκους κ.λπ. Μόνο που τότε στα παραμύθια γινόταν μια διαχείριση της βίας και νικούσε το «καλό» (με βάση τις κοινωνικές αξίες της αντίστοιχης κοινωνίας), επηρεάζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την παιδική συμπεριφορά, προς επιθυμητά πρότυπα ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής. Τώρα, η μόδα των τελευταίων ετών έχει καταφέρει να εξοβελίσει τη βία από τον κόσμο των (χαζοχαρούμενων πλέον) παραμυθιών – και να τη φέρει στην παιδική συμπεριφορά στην πραγματική ζωή.