Μπρίστολ, 25 Αυγούστου 2024. Περιμένω πάνω από μισή ώρα στην ουρά για ένα μεξικάνικο vegan μπέργκερ με πικάντικα φασόλια στην πιο «πράσινη» συναυλία που έχει πραγματοποιηθεί ποτέ (το catering, όπως θα μάθω, είναι vegan ακόμα και backstage).
Εχασα τους Massive Attack στην πλατεία Νερού στην Αθήνα (στις 17 Ιουλίου), αλλά η τύχη το έφερε να τους δω εδώ στο Μπρίστολ, σε ένα ιστορικό για δύο λόγους λάιβ: είναι το πρώτo τους εδώ και οκτώ χρόνια στη γενέτειρά τους, αλλά και αυτό που υπόσχεται να αφήσει το μικρότερο αποτύπωμα άνθρακα που έχει αφήσει ποτέ μουσικό γεγονός τέτοιου βεληνεκούς. «Is this concert the gold standard for a green gig?» («Είναι αυτή η συναυλία το υπόδειγμα πράσινου λάϊβ;») θα γράψουν σε λίγες μέρες σε τίτλο τους οι Νew York Times.
Καθώς μασουλώ το ζουμερό (αγνώστου σύστασης) vegan μπέργκερ, προτιμώ να μη σκέφτομαι το «κλιματικό έγκλημα» που έχω διαπράξει πετώντας τα 1.594 μίλια από την Αθήνα εδώ στη νοτιοδυτική Αγγλία (Τέιλορ Σουίφτ πάντως δεν είμαι, ούτε από τις εκατομμύρια Swifities που έχουν καταντήσει τα Boeing λεωφορεία). Η αλήθεια είναι ότι με είχε κόψει η πείνα, γιατί άκουσα τις συμβουλές των μελών του γκρουπ για οικολογική προσέλευση και ανέβηκα με τα πόδια μέχρι εδώ πάνω στα Clifton Downs. Το είχα διαβάσει στο site τους ότι αυτοκίνητα δεν επιτρέπονται. Οσο για τα διώροφα ηλεκτρικά λεωφορεία που επιστρατεύτηκαν, μεταξύ άλλων, για τη μετάβαση στο venue, ήταν επιεικώς τιγκαρισμένα (ευτυχώς, κατάφερα να χωθώ σε ένα, στην πολύ πιο κοπιώδη και.., λασπώδη επιστροφή προς το ξενοδοχείο μου στο κέντρο της πόλης).
O σύζυγός μου βρίσκεται στη διπλανή ουρά με τα… merchandise και τα λίγα υπογεγραμμένα artworks του γκρουπ (όλα τα έσοδα θα πάνε στoυς Γιατρούς Χωρίς Σύνορα). Τρέχω στις κομποστοποιημένες τουαλέτες, λίγο προτού βγει στη σκηνή ο Κiller Mike (που «έκλεψε» φέτος μέσα από τα χέρια του Τράβις Σκοτ το Γκράμι για το καλύτερο ραπ άλμπουμ).
Δεν μπορώ να πω ότι το θέαμα είναι φαντασμαγορικό (μια αχανής καταπακτή με ανθρώπινα απόβλητα κάτω από τη λεκάνη), αλλά μαθαίνω τι σημαίνει «αερόβια αποσύνθεση» (όταν τα οργανικά υλικά αποσυντίθενται παρουσία οξυγόνου, χωρίς να εμπλέκονται χημικά ή νερό) και η οσμή είναι σαφώς μειωμένη (όποιος δεν έχει βρεθεί σε βιολογική τουαλέτα υπαίθριου συναυλιακού χώρου δεν γνωρίζει τι σημαίνει επίγεια κόλαση). To γκρουπ, διαβάζω, θα τα στείλει όλα σε εταιρεία που ασχολείται με την εξαγωγή του φώσφορου από τα ούρα! Νιπτήρες και σαπούνια γιοκ. Μόνο ένα τεράστιο αντισηπτικό στην έξοδο των WC και καφάσια με πριονίδι.
Δεν πρόκειται για κομπογιαννιτισμό, για greewashing, για «πράσινο ξέπλυμα», πώς το λένε, και όσο κλιματοσκεπτικιστής και αν είσαι, οι τύποι το έχουν πάρει στα σοβαρά. Να θυμίσω εδώ ότι το 2021 οι Massive Attack είχαν ετοιμάσει κοτζάμ οδηγό/σχέδιο δράσης για τη μουσική βιομηχανία, συνεργαζόμενοι με το Tyndal Centre for Climate Change Research. Η αλήθεια είναι ότι τα πόδια μου ήδη με πεθαίνουν, δεν έχω κουράγιο να παρακολουθήσω κάποιο από τα πάνελ με ειδικούς για το περιβάλλον. Στο πρόγραμμα/booklet που μας μοιράζουν, διαβάζω: «Στην περίπτωση του κλίματος δεν είμαστε οι δεινόσαυροι, είμαστε ο μετεωρίτης» (Αντόνιο Γκουτέρες).
Ο Kiiler Mike βρίσκεται ήδη στη σκηνή και τα «σπάει» (οι Massive Attack είναι οι headliners, αλλά πρόκειται για φεστιβάλ, το οποίο μάλιστα τιτλοφορείται Act 1.5 – μια σαφής αναφορά στη συνθήκη του ΟΗΕ για το κλίμα, του 2015, που απαίτησε από όλα τα κράτη να περιορίσουν την άνοδο της θερμοκρασίας κάτω από 1,5ο βαθμό Κελσίου). Ακόμα και η σκηνή (η οποία βρίσκεται σχεδόν στο χείλος ενός γκρεμού, θα το διαπιστώσω την επόμενη μέρα που θα τη δω από πίσω, όταν θα επισκεφθώ την περίφημη κρεμαστή γέφυρα Clifton, σήμα κατατεθέν του Μπρίστολ) δεν λειτουργεί με γεννήτριες ντίζελ (όπως είναι ο κανόνας σε τέτοια ογκώδη μουσικά συμβάντα), αλλά με τεράστιες ανακυκλώσιμες μπαταρίες και ηλιακή ενέργεια.
«Θέλω να πιστεύω ότι του χρόνου όλες οι μεγάλες σκηνές σε όλα τα μεγάλα φεστιβάλ θα λειτουργούν με μπαταρίες, γιατί έτσι θα πρέπει να είναι» είχε πει λίγες μέρες νωρίτερα ο ιθύνων νους του συγκροτήματος Ρόμπερτ ντελ Νάτζα (για τους φίλους γνωστός ως 3D). Τα ανακυκλώσιμα led βραχιολάκια των Coldplay (που είδαμε και στην Αθήνα) μοιάζουν αστείο μπροστά σε αυτό το γιγάντιο εγχείρημα-πείραμα που ο Nτελ Νάτζα βαφτίζει «επιταχυντή της δράσης για το κλίμα» (climate action accelerator). «Κάποιοι νομίζουν ότι ο βασικός στόχος του χώρου (σ.σ.: των μεγάλων λάιβ) είναι να μιλήσει στον κόσμο για την κλιματική αλλαγή, λες και αυτό δεν είναι από τα πιο πολυσυζητημένα παγκοσμίως ζητήματα της εποχής μας. Δεν χρειάζεται να μιλάμε γι’ αυτό, πρέπει να δράσουμε γι’ αυτό».
Πλησιάζει η ώρα που θα βγουν οι Massive Attack και οι Εγγλέζοι αρχίζουν και μαζεύουν τις υφασμάτινες πτυσσόμενες καρέκλες και τα οικογενειακά πικ-νικ πάνω στο γρασίδι. Μπροστά μου βλέπω την πλάτη μιας γυναίκας που φοράει μόνο ένα μαύρο σουτιέν και φτερά πυγολαμπίδας (θα πρέπει να απέδρασε από το διήμερο φεστιβάλ «Anime and Gaming Con» στο κέντρο της πόλης). Το πλήθος απόψε εδώ στο Cliffton Downs, ετερόκλητο και μιας κάποιας ηλικίας (να θυμίσω ότι το πρώτο τους άλμπουμ, «Blue Lines», κυκλοφόρησε στις 11 Φεβρουαρίου 1991). Εχουν συρρεύσει απόψε φαν από διάφορα μέρη της Βρετανίας και του πλανήτη (θα συναντήσουμε, μεταξύ άλλων, και ένα ζευγάρι Πολωνών). Οπως θα μάθω αργότερα, έχουμε μαζευτεί απόψε εδώ πάνω από 35.000 άνθρωποι.
Θυμάμαι τον Λουκ, τον ξεναγό μας το προηγούμενο πρωί στα πιο ξακουστά γκράφιτι της πόλης. Ο Banksy, o πιο διάσημος και κριψύνους street artist του πλανήτη ολάκερου, είναι και αυτός γέννημα θρέμμα του Μπρίστολ (ως γνωστόν, η ταυτότητα του παραμένει άγνωστη, αν και μια θεωρία συνομωσίας τον φέρει να είναι ο προαναφερθείς 3D, που πράγματι ξεκίνησε ως γκραφιτάς και σήμερα παραμένει ο εγκέφαλος πίσω από την εμβληματική visual κουλτούρα που περιβάλλει το συγκρότημα από τη γέννησή του, το 1988 στο κλαμπ «Dug Οut» (όταν ακόμη μεσουρανούσαν στην πόλη η Θάτσερ, οι φυλετικές ταραχές και η αστυνομική βία).
Το πρώτο που έχει φιλοτεχνήσει ποτέ ο Banksy είναι ένα σύνθημα πάνω σε έναn τοίχο από τούβλα: «Υοu don’t need planning permission to build castles in the sky («Δεν χρειάζεσαι άδεια από την πολεοδομία για να κτίσεις κάστρα στον ουρανό»). Αν δεν μας το έδειχνε ο Λουκ, θα προσπερνούσαμε ένα έργο τέχνης… εκατομμυρίων. «Δεν είναι η τέχνη που θα απολαύσεις με ένα ποτήρι κρασί», μας μυεί στη street art ο ξεναγός μας (με τέτοιο χιούμορ που με κάνει για πρώτη φορά να μπω να γράψω θετική κριτική στο Tripadvisor). «Είναι όλο αυτό το σκαρφάλωμα, τα αντικείμενα που χρησιμοποιείς, το να μη σε πιάσουν οι “μπάτσοι”…».
Το διαπιστώνω όταν το επόμενο απόγευμα βλέπω μια υφασμάτινη τσάντα κρεμασμένη από το χέρι ενός θεόρατου αγάλματος του Εντμουντ Μπερκ (πολιτικού και φιλοσόφου). Κάποιος αναρριχήθηκε εκεί πάνω για να την τοποθετήσει. Κοιτάζω καλύτερα. Διόλου τυχαίως, η τσάντα φέρει πάνω της τα δώδεκα αστέρια από τη σημαία της Ευρωπαϊκής Eνωσης.
Προτού ξεκινήσει η συναυλία –με το «Rising Son»– εμφανίζεται στη σκηνή ο 25χρονος παλαιστίνιος φωτορεπόρτερ Μοτάζ Αζάιζα (στη φετινή λίστα με τις 100 πιο επιδραστικές προσωπικότητες, του αμερικανού Time). Και όχι, οι Μassive Attack δεν ανακάλυψαν τώρα τη Γάζα. Παίρνουν θέση για το Παλαιστινιακό από τη δεκαετία του ’90. Ομως ακόμα και το πολιτικό τους μήνυμα δεν είναι ποτέ μονόπαντο: θα ακολουθήσει ένα ηχογραφημένο μήνυμα για την Ουκρανία, μεταξύ άλλων, από τον ποδοσφαιριστή Αντρέι Σεφτσένκο.
Δεν θα απουσιάσει, φυσικά, και ένα σχόλιο για το αντιμεταναστευτικό μένος που κατέκλυσε αυτό το καλοκαίρι ολόκληρο το νησί πάνω από τη Μάγχη. Και στο Μπρίστολ πήγε να γίνει ένας ακροδεξιός τζερτζελές, αλλά μία εβδομάδα αργότερα οι κάτοικοι της πόλης απάντησαν, και με το παραπάνω. «Είμαστε όλοι παιδιά μεταναστών» θα θυμίσουν από σκηνής ο Ντελ Νάτζα (Ιταλία) και ο Daddy G (Δυτικές Ινδίες).
«Intolerance for intolerance» («Μη ανοχή της μη ανοχής») είναι από τα βασικά συνθήματα αυτής της πόλης, ήδη από τη δεκαετία του ‘80 (το γράφει και στο πρόσφατο βιβλίο της, «Massive Attack: Out of the Comfort Zone», η Μελίσα Τσέμαμ· τα μέλη του γκρουπ υπέγραψαν βιβλία πριν λίγο καιρό στο κεντρικό βιβλιοπωλείο της αλυσίδας Waterstones της πόλης. Ο υπάλληλος θα ψάξει αλλά δεν θα μου βρει υπογεγραμμένο αντίτυπο).
Ενδεικτική και η αποκαθήλωση του αγάλματος του Εντουαρντ Κόλστον, εκ των έκπτωτων ευεργετών του Μπρίστολ (στην πραγματικότητα επρόκειτο για δουλέμπορο του 17ου αιώνα). Το «ξήλωμα» έλαβε χώρα στη διάρκεια ταραχών το 2020. Ενας, μάλιστα, από τους μαινόμενους διαδηλωτές φωτογραφήθηκε με το γόνατό του στον λαιμό του μπρούντζινου Κόλστον, αντιγράφοντας τη στάση του αστυνομικού που στεκόταν έτσι για πάνω από οκτώ λεπτά, δολοφονώντας τον 46χρονο Αφροαμερικανό Τζορτζ Λόιντ. Ο ξεναγός μας στα γκράφιτι θα σταθεί για ώρα μπροστά σε αυτήν την κατακρεουργημένη προτομή στο κέντρο του Μπρίστολ.
Σε λίγο αρχίζουμε να λικνιζόμαστε στους απόκοσμους ήχους και στα ακόμα πιο απόκοσμα data που μας βομβαρδίζουν από το οικείο γιγάντιο matrix (το πολιτικό μανιφέστο των Massive Attack είναι τόσο άρτια επιμελημένο που δεν καθιστά πνιγηρό τον όποιο διδακτισμό του). Οσο και αν αντιστέκεσαι, και αν κλείνεις τα μάτια, θραύσματα πληροφορίας βρίσκουν τον δρόμο τους στον ελαφρώς ναρκωμένο από τη μουσική και το αλκοόλ εγκέφαλό σου (καθόλου πλαστικά ποτήρια και εδώ, μόνο κουτάκια μπίρας).
Εχει ηχήσει ήδη μια φορά η φωνή της Ελίζαμπεθ Φρέιζερ (στο «Black Milk»), όταν ξεσπά η μπόρα. Ετοιμοπόλεμοι, οι Αγγλοι φτιάχνουν στο πι και φι αυτοσχέδια πόντσο από πλαστικές σακούλες, εγώ βλαστημώ την ώρα και τη στιγμή που άφησα να μου κατασχέσουν την ομπρέλα στην είσοδο, κάποιοι φεύγουν, εμείς μένουμε αυγουστιάτικα να βραχούμε μέχρι το κόκαλο.
Οι Massive Attack μπόρεσαν για λίγο να δαμάσουν τις περιβαλλοντικές αμαρτίες της μουσικής βιομηχανίας και την κλιματική αλλαγή. Αυτό που δεν θα καταφέρουν (ούτε αυτοί) ποτέ να δαμάσουν είναι ο βρετανικός καιρός.