Υστερα από μια βροχερή μέρα, πριν φύγει δροσερά αυτός ο φλογερός Αύγουστος, βρέθηκα στο αφιέρωμα για τον Ταρκόφσκι που παρουσίασε η «Ριβιέρα», μπροστά σε μια οθόνη κυριευμένη κάθε τόσο από τους στροβιλισμούς του νερού στον ωκεάνιο πλανήτη «Solaris». Η ταινία, γυρισμένη το 1972 από τον Ταρκόφσκι, βασίστηκε σε ένα από τα πιο σημαντικά μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, το «Solaris», του Στάνισλαβ Λεμ (1961).
Μέσα σε δυόμισι ώρες προβολής, ο εμπνευσμένος ρώσος σκηνοθέτης δημιούργησε μια αριστουργηματική δυστοπία, όχι ανεξάρτητη από τη σοβιετική κοινωνία παρακολούθησης. Με το «Solaris» δραματοποίησε φιλμικά την ανάδυση μιας εκμηδενιστικής για τον άνθρωπο πραγματικότητας και γεννήτριας εικονικών ομοιωμάτων, έναν κίνδυνο που συνδέεται σήμερα με την εξέλιξη της Τεχνητής Νοημοσύνης και απασχολεί την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα και όχι μόνο.
Συμπρωταγωνιστής στην ταινία του Ταρκόφσκι ο ευφυής ωκεανός, ο οποίος δεσπόζει στον πλανήτη Σολάρις και μπορεί να «διαβάζει» ακόμα και τις ασυνείδητες επιθυμίες και αναμνήσεις των επιστημόνων – παρατηρητών του πλανήτη, που διαμένουν στον παρακείμενο διαστημικό σταθμό. Ολα τα ψυχικά τους περιεχόμενα τα ενσαρκώνει ο Σολάρις με ολοζώντανες εικόνες «επισκεπτών», οι οποίοι αναγεννιούνται ακατάπαυστα. Οπως η σύντροφος του ψυχολόγου Κρις Κέλβιν, η οποία αυτοκτόνησε πριν από δέκα χρόνια.
Ο Κέλβιν έχει έρθει στον διαστημικό σταθμό για να πείσει τους δύο ερευνητές που απέμειναν εκεί να σταματήσουν την έρευνα και να τον κλείσουν. Ομως, οι παρατηρητές – ερευνητές κλείνονται με τη θέλησή τους μέσα σε φούσκες προσωπικού χρόνου και αναμνηστικών συναισθημάτων, ώστε αποκόβονται από την ομάδα και τη Γη. Αυτό συμβαίνει και στην περίπτωση του ψυχολόγου Κρις, που βλέπει να εμφανίζεται η νεκρή του αρραβωνιαστικιά, η Χάρι, με σάρκα και οστά.
Τελικά, το συλλογικό τους εγχείρημα, δηλαδή η διατήρηση του διαστημικού σταθμού κοντά στον πλανήτη, χάνει κάθε νόημα μπροστά στην ενδόμυχη σχέση του καθενός με το σαγηνευτικό ομοίωμα-«επισκέπτη», το οποίο και τους καθηλώνει συναισθηματικά. Πράγματι, αυτό που καθένας τους ποθεί, όπως ένα απόν και αγαπημένο πρόσωπο, μετατρέπεται σε απορροφητική πραγματικότητα, που τους εγκλωβίζει μέσα της. Κι αυτό επειδή η απουσία του αγαπημένου προσώπου τούς στοιχειώνει, καθώς σε αυτό καθρεφτίζεται ο εαυτός τους.
Βασικό στοιχείο της ταινίας είναι η χρονική εκμηδένιση την οποία προκαλεί η κυκλικότητα κάποιων σκηνών, όπως η επιστροφή, ο θάνατος και η αναγέννηση της Χάρι, της βασανιστικά επιθυμητής «επισκέπτριας» του Κρις. Τελικά και η Χάρι και οι θεατές πληροφορούνται ότι αυτή δεν είναι πραγματική, παρά την αληθοφάνεια της μορφής της. Ετσι τονίζεται καλύτερα η παράδοξη έκβαση, πως δηλαδή ο Κρις παραδίνεται με τη θέλησή του σε αυτόν τον αδιέξοδο κόσμο των ομοιωμάτων της νεκρής συντρόφου του, τα οποία αντιμετωπίζει ως αληθινά, παρότι γνωρίζει πως αποτελούν αντανακλάσεις τού εγώ του.
Οι διαφορές από τις σύγχρονες ταινίες
Ο λόγος που γράφω αυτές τις γραμμές είναι για να σημειώσω τρία χαρακτηριστικά της ταινίας που κάνουν αισθητές τις διαφορές της με σύγχρονες φιλμικές παραγωγές, ακόμα και με το νεότερο «Solaris», του 2002.
Πρώτον, η έλλειψη ρεαλισμού, μια συνειδητή επιλογή του Ταρκόφσκι, η οποία εκφράζεται με ελλειπτικές σκηνές και σκόπιμα αφηγηματικά κενά, όπως το ότι δεν δείχνει τη μετάβαση του Κρις στον Σολάρις με κάποιο διαστημικό σκάφος. Ετσι τονίζεται ακόμα περισσότερο η παραδοξότητα της κατάστασης, δηλαδή ο αυτοεγκλωβισμός του ήρωα και η αδυναμία διαφυγής του από τον Σολάρις. Αντιθέτως, ο ρεαλισμός κυριαρχεί στις περισσότερες ταινίες και σειρές της εποχής μας, όπως και στα ρεαλιστικά βίντεο στα Κοινωνικά Μέσα. Αυτός ο ψυχαναγκαστικός ρεαλισμός αποδυναμώνει οτιδήποτε «πραγματικό», κάνοντάς το να δείχνει σαν πιστό αντίγραφο μιας εξόριστης πραγματικότητας.
Δεύτερον, η ιστορία στο «Solaris» του Ταρκόφσκι συναρπάζει τον θεατή, καθώς το περιεχόμενό της, δηλαδή οι πληροφορίες, εξισορροπούνται από την εξίσου σημαντική σκηνοθετική μορφή της. Η φιλμική μορφή κυριαρχεί σε κάποια σημεία – όπως στις εικόνες του ωκεανού ή στην κυκλική επανάληψη των επιστροφών της «επισκέπτριας» κ.λπ. – ώστε να επιβάλλεται με την αφαιρετική αισθητική της και να αποτυπώνεται στη μνήμη.
Οι σύγχρονες παραγωγές, όμως, υπερτονίζουν το περιεχόμενο και υποβαθμίζουν τη μορφή σε ρεαλιστική αναπαράσταση. Η «αυθεντική» πληροφορία στις κοινωνίες μας πρωταγωνιστεί και όλα ανάγονται σε αυτήν. Ετσι περνά απαρατήρητο πόσο πανομοιότυπη και ανακυκλούμενη είναι η πληροφορία κάποιες φορές, ενώ οι στροβιλιζόμενοι ωκεανοί της δημιουργούν την ψευδαίσθηση της ανανέωσης και εξελικτικής κίνησης.
Αυτό το φούσκωμα του περιεχομένου τονίζεται με τη δράση. Ενώ, τρίτον, από το πρώτο «Solaris» η έντονη δράση απουσιάζει, οι διάλογοι, υποβλητικοί μέσα στην ελλειπτική στοχαστικότητά τους, δυναμώνουν το ενδιαφέρον για την πλοκή του έργου. Αντιθέτως, οι τωρινές ταινίες και σειρές ξετυλίγουν μπροστά σε κορεσμένα μάτια την πυρετική και ακατάπαυστη δράση ιστοριών που προκαλούν ψυχική υπερκόπωση και τελικά συναισθηματική απάθεια σε όσους αγωνίζονται να μείνουν συντονισμένοι μαζί της. Οπως η ταινία «Crank» («Εκτός ορίων», 2006) που με τη συνεχή αδιάκοπη δράση σε σταθερή αποκορύφωση, καταλήγει να αδρανοποιεί και τα πιο ευαίσθητα νεύρα.
…και η Τεχνητή Νοημοσύνη
Τελικά, και πέρα από την έμφαση στην καλλιτεχνική μορφή, τα κινηματογραφικά αριστουργήματα της επιστημονικής φαντασίας που σημάδεψαν το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ανέδειξαν αφαιρετικά αλλά και με απολαυστική αισθητική μέσα από τις δυστοπίες τους όλα τα σύγχρονα προβλήματα, που φρενάρουν τώρα κρίσιμα την εξέλιξη της ανθρωπότητας.
Μπορεί στο μυθιστόρημα «Solaris» να μη γίνεται καμία αναφορά σε σαρωτική συλλογή προσωπικών δεδομένων και ΤΝ, στην επικράτηση του εξατομικευμένου χρόνου που διασπά τις σχέσεις και κάθε μορφή συντονισμού μεταξύ των ανθρώπων, στη ναρκισσιστική απορρόφηση των χρηστών των Κοινωνικών Μέσων σε ψηφιακές σχέσεις-καθρέφτη, όμως αυτά βρίσκονται ήδη στην ταινία του Ταρκόφσκι, με πιο ακαθόριστη, βέβαια, μορφή.
Ο κίνδυνος σκιαγραφείται ποιητικά σχεδόν στο ανεπανάληπτο αυτό έργο, ενώ σήμερα γίνεται αισθητός πεζά και ενοχλητικά: να υποταχθεί ο άνθρωπος ολοκληρωτικά σε μια υπερ-ευφυή οντότητα, η οποία θα μπορούσε να διαβάσει και τις πιο ενδόμυχες επιθυμίες και αναμνήσεις του, για να τις μετατρέψει σε μια παράδοξη εικονική πραγματικότητα, ώστε να τον εγκλωβίσει σε αυτήν με τη συναίνεσή του.