Κίνα, τα «πειραγμένα» στατιστικά
Η Γουχάν, γενέτειρα του Covid 19, βγήκε από την καραντίνα στα τέλη Μαρτίου.
Πρόκειται για μια πόλη 11 εκατ. κατοίκων. Στατιστικά, εκεί πεθαίνουν καθημερινά 400 άνθρωποι χωρίς Covid-19.
Αρα, την περίοδο της καραντίνας, 23 Ιανουαρίου έως τέλη Μαρτίου, οι αναμενόμενοι θάνατοι ήταν περίπου 27.000 και χωρίς Covid-19.
Σ’ αυτούς προσθέτουμε τα 3.000 επισήμως αναγνωρισμένα θύματα κορονοϊού. Κι εκείνους που κατέληξαν εξαιτίας της υγειονομικής κρίσης και της ελλιπούς νοσοκομειακής περίθαλψης, ενώ είχαν αντιμετωπίσιμα προβλήματα υγείας και μπορούσαν να επιζήσουν.
Συμπέρασμα: Η ταύτιση των θανάτων από κορονοϊό με τον αριθμό των τεφροδόχων (εδώ) είναι λάθος. Ο αριθμός των τεφροδόχων δηλώνει πόσοι άνθρωποι πέθαναν στη Γουχάν κατά τη διάρκεια της καραντίνας, όχι πόσοι πέθαναν λόγω Covid-19.
Ο χαμηλός αριθμός θανάτων στη Γερμανία
Η Γερμανία καταγράφει χαμηλό αριθμό θανάτων συγκριτικά με την Ιταλία κι αυτό αποδίδεται είτε στο καλύτερο σύστημα υγείας της Γερμανίας (πολύ περισσότερες κλίνες ΜΕΘ), είτε στη μέθοδο καταμέτρησης κρουσμάτων, δηλαδή στο πλήθος των τεστ που διεξάγει κάθε χώρα, είτε στο σύστημα μέτρησης των θανάτων. Δεν λείπουν φυσικά και αυτοί που πιστεύουν πως οι Γερμανοί «μαγειρεύουν» τα στατιστικά υπηρετώντας κάποιο καταχθόνιο σχέδιο.
Ας δούμε τα δεδομένα.
Δεδομένα Ι:
Την 1 Απριλίου, η Βόρεια Ιταλία με πληθυσμό 27 εκατ. μετρούσε 11,5 χιλιάδες θανάτους.
Η υπόλοιπη Ιταλία με πληθυσμό 33 εκατ. μετρούσε 1.500 θανάτους εδώ.
Ίδια χώρα, ίδια μεθοδολογία, ίδιο σύστημα υγείας – πιθανότατα καλύτερο, μάλιστα, στη Β. Ιταλία.
Την 1 Απριλίου η Γερμανία, με πληθυσμό 85 εκατ., μετρούσε 931 θανάτους.
Συμπέρασμα:
Δεν χρειάζεται να αναζητήσουμε συνωμοσιολογικές εξηγήσεις για «μαγειρεμένα» στατιστικά της Γερμανίας. Η Νότια και η Κεντρική Ιταλία καταγράφουν πολύ λιγότερους θανάτους, επειδή είναι αρκετά πιο πίσω στην εξάπλωση της επιδημίας από την Β. Ιταλία.
Ακριβώς το ίδιο ισχύει για τη Γερμανία, η οποία είναι ακόμα πιο πίσω από τη Νότια και Κεντρική Ιταλία.
Επιπλέον, ακριβώς επειδή η επιδημία στη Γερμανία είναι σε πιο πρώιμο στάδιο, το σύστημα υγείας δεν έφτασε ακόμη σε φάση δοκιμασίας, ώστε να αναδειχθεί η αυξημένη δυναμικότητά του.
Δεδομένα II:
Η Ιταλία στις 25/3/20 είχε διενεργήσει περίπου ίδιο αριθμό τεστ ανά εκατομμύριο κατοίκων με την Γερμανία (διάγραμμα 1). Απλοϊκά συμπεραίνει κανείς πως οι διαφορές στο δείκτη θνητότητας του ιού στις δύο χώρες δεν μπορεί να οφείλεται στο ότι η Γερμανία κάνει περισσότερα τεστ.
Ωστόσο, ο αριθμός των τεστ από μόνος του δεν λέει πολλά. Αυτό που έχει σημασία είναι ο αριθμός των τεστ σε σχέση με τη φάση εξέλιξης της επιδημίας.
Στην Ιταλία, όπου η εξάπλωση της επιδημίας είναι πολύ πιο προχωρημένη, τα τεστ μόλις που επαρκούν για τον έλεγχο ασθενών με σοβαρά συμπτώματα, ενώ στη Γερμανία ο ίδιος αριθμός τεστ επαρκεί για τον έλεγχο πολύ ευρύτερης περιμέτρου ασθενών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων με ήπια συμπτώματα ή και ασυμπτωματικών. Η διαφορά στη συχνότητα/μεθοδολογία αντανακλάται στο πολύ χαμηλότερο % θετικών τεστ της Γερμανίας. (Πίνακας 1)
Η διαφορά των δύο χωρών δεν έγκειται στον αριθμό των τεστ αλλά στη μεθοδολογία.
Η Ιταλία, αναγκαστικά, τρέχει πίσω από τα πράγματα. Διεξάγει τεστ κυρίως στα σοβαρότερα περιστατικά, ενώ η Γερμανία ελέγχει έναν ευρύτερο κύκλο «υποψήφιων ασθενών». Άρα σε αντίθεση με τη Γερμανία, τα βεβαιωμένα κρούσματα της Ιταλίας συμπεριλαμβάνουν μεγάλο % κρουσμάτων με επιβαρυμένη κλινική εικόνα. Κι αυτό εξηγεί εν μέρει τον αυξημένο αριθμό θανάτων ως % των βεβαιωμένων κρουσμάτων στην Ιταλία.
Τελικά, στην Ιταλία, η θνητότητα του ιού ως % των καταγεγραμμένων κρουσμάτων είναι πολύ υψηλότερη της Γερμανίας κυρίως λόγω της διαφορετικής μεθοδολογίας στη διεξαγωγή των τεστ και στον πολύ ελλιπέστερο εντοπισμό και καταγραφή των κρουσμάτων στην Ιταλία.
Ισπανία vs Πορτογαλία – Τι γλιτώσαμε επειδή πήραμε έγκαιρα μέτρα
Ισπανία και Πορτογαλία πήραν μέτρα την ίδια περίοδο. Γιατί η Ισπανία έχει πολύ περισσότερες απώλειες από την Πορτογαλία (θάνατοι ανά 1 εκατ. κατοίκους: Ισπανία: 339, Πορτογαλία 43 στοιχεία 10/4);
Απάντηση: Σημασία δεν έχει ποια ημερομηνία επιβλήθηκε η καραντίνα, αλλά σε τι φάση βρισκόταν η επιδημία σε κάθε περιοχή την ημέρα που επιβλήθηκε η καραντίνα. Διαφορετικές περιοχές εντός ακόμα και της ίδιας χώρας βρίσκονταν σε πιο προχωρημένη φάση από άλλες (Λομβαρδία, Μαδρίτη, Λονδίνο, Νέα Υόρκη). Γι’ αυτό άλλωστε αναφερόμαστε σε επίκεντρα της επιδημίας, δηλαδή γεωγραφικές περιοχές όπου το φαινόμενο είναι πιο έντονο.
Το παράδειγμα της Ιταλίας (πίνακας 2) είναι διαφωτιστικό: Η Λομβαρδία μετρά 15 φορές περισσότερους νεκρούς (ανά εκατ. κατοίκων) από την Κεντρική & Νότια Ιταλία.
*Ο ισοδύναμος αριθμός θανάτων στην Ελλάδα είναι ο αριθμός των θανάτων που θα είχαμε στην Ελλάδα αν παίρναμε τα μέτρα στην ίδια φάση της εξέλιξης της επιδημίας που βρίσκονταν οι διάφορες περιοχές της Ιταλίας όταν έλαβαν τα μέτρα. (Η Λομβαρδία μπήκε σε απόλυτη καραντίνα στις 8/3. Είχαν περάσει μόλις 16 ημέρες από τον 1ο νεκρό (21/2) και τα θύματα του ιού είχαν ήδη ανέλθει στα 366. Η Ελλάδα έκλεισε τα σχολεία στις 10/3, δύο ημέρες πριν από τον 1ο νεκρό. Είναι τρομερό πόσο μεγάλο κόστος μπορεί να έχουν λίγες μέρες καθυστέρησης.)
Covid 19 και μεσήλικες
Τα συστήματα υγείας, παγκοσμίως, λυγίζουν υπό το βάρος του Covid 19, εξαιτίας του μεγάλου ποσοστού ασθενών που χρειάζονται εισαγωγή στο νοσοκομείο.
Τα στατιστικά στοιχεία από την Ισπανία (Πίνακας 3, 30/3, πηγή) δεν είναι καθόλου καθησυχαστικά για τους μεσήλικες.
Η θνητότητα του Covid-19 για ηλικίες κάτω των 60 ετών είναι χαμηλή, αλλά πολλοί ασθενείς χρειάζονται νοσηλεία. Μέσα σε ένα μήνα, 5.000 σαραντάρηδες και 8.152 πενηντάρηδες ασθενείς του Covid-19 χρειάστηκαν εισαγωγή στο νοσοκομείο. Άρα, δεν πρόκειται για κάτι που αφορά μόνο τους ηλικιωμένους.
Σημείωση: Τα στοιχεία του πίνακα 3 αφορούν το χρονικό σημείο που η Ισπανία μετρούσε 7.106 νεκρούς και μαρτυρούν πως οι πενηντάρηδες που χρειάστηκαν εισαγωγή στο νοσοκομείο ήταν περισσότεροι από τους νεκρούς. Αν η Ισπανία δεν πήγαινε σε καραντίνα θα είχε πολύ περισσότερους νεκρούς αλλά και πολύ περισσότερες εισαγωγές σε νοσοκομεία και ΜΕΘ.
Ο Χάρος βγήκε παγανιά στα γηροκομεία
Τις τελευταίες μέρες διαβάζουμε για εκατόμβες νεκρών στα γηροκομεία της Γαλλίας.
Εναν μήνα νωρίτερα αποδεκατίστηκαν οι τρόφιμοι γηροκομείου στην Ουάσιγκτον εδώ. Από τους 130, οι 104 βρέθηκαν θετικοί στον ιό και 37 εξ αυτών πέθαναν μέσα σε τρεις εβδομάδες (2-23/3 – μετά τις 23/3 σταμάτησαν να δημοσιεύονται σχετικά στατιστικά εδώ). Μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ότι το πολύ υψηλό επίπεδο θνητότητας του ιού στο εν λόγω γηροκομείο οφείλεται στην προχωρημένη ηλικία των τροφίμων (μ.ο. 83 έτη) και την επιβαρυμένη υγεία τους. Και να διαπιστώσει, με μια δόση κυνισμού, ότι αυτό καθιστά λιγότερο δραματική την αριθμητική αποτύπωση «1 στους 3 τρόφιμους πέθανε». Όμως, αν η κοινωνία μας δεν μπορεί να σταματήσει λίγο για να ανασυνταχθεί και να οργανώσει την άμυνά της απέναντι στον ιό, έτσι ώστε οι τρόφιμοι των γηροκομείων να είναι ασφαλείς και προστατευμένοι, είναι σαν να αντικαθιστούμε τα γηροκομεία με τον Καιάδα.
Το πραγματικό % θνητότητας του Covid 19
«Βέβαια, μπορούσες πάντα να κάνεις πως δεν βλέπεις, να σφαλίζεις τα μάτια και να το αρνείσαι, αλλά η πραγματικότητα έχει δύναμη τρομερή, που στο τέλος τα παρασύρει όλα. Με τι τρόπο, λόγου χάρη, μπορούσες να αρνηθείς τους ενταφιασμούς τη μέρα που έπρεπε να θαφτούν προσφιλή σου πρόσωπα;»
Αλμπερ Καμύ, «Πανούκλα».
Το πραγματικό % θνητότητας του Covid-19, δηλαδή η πιθανότητα να πεθάνεις αν μολυνθείς, είναι η πιο κρίσιμη ερώτηση. Χωρίς αξιόπιστη απάντηση. Η αβεβαιότητα προκύπτει από το άγνωστο πλήθος των ασυμπτωματικών ασθενών, εκείνων που δεν έχουν ή έχουν ήπια συμπτώματα, οπότε δεν εξετάζονται και δεν καταγράφονται ως ασθενείς του Covid-19.
Παρά ταύτα, επεξεργαζόμενοι στατιστικά τα μέχρι τώρα δεδομένα οι επιστήμονες παράγουν κάποιες βασικές εκτιμήσεις για την πραγματική θνητότητα του ιού. Δε λείπουν, φυσικά, και οι ευχάριστες επιστημονικές απόψεις- μειοψηφία πάντως- που διαπιστώνουν ότι η θνητότητα του Covid 19 είναι εφάμιλλη της γρίπης. Αυτό θα ήταν καλό νέο. Θα σήμαινε ότι πολύ λιγότεροι από όσο νομίζουμε πεθαίνουν ή χρειάζονται νοσοκομείο, εντατική και αναπνευστήρα. Στην περίπτωση αυτή, το πολύ μεγάλο πλήθος ασθενών στα νοσοκομεία της Ιταλίας και της Ισπανίας θα αντιστοιχούσαν σε πολύ μεγάλη διάδοση του ιού στον πληθυσμό. Κι αυτό, με τη σειρά του, θα σήμαινε ότι οι χώρες αυτές έχουν φτάσει στο τέλος του μαρτυρίου, αφού η αγέλη έχει ήδη νοσήσει και αποκτήσει ανοσία. Ωραία που θα ήταν…
Η μελέτη του Imperial College
Στις 16/3 δημοσιεύτηκε μελέτη της επιστημονικής ομάδας του Πανεπιστημίου Imperial με δραματικές εκτιμήσεις για τους επικείμενους (εντός των προσεχών 2-3 μηνών) θανάτους από τη διάδοση του ιού σε Βρετανία και ΗΠΑ, αν δεν λαμβάνονταν μέτρα επιβράδυνσης της επέλασης του ιού.
Φημολογείται ότι αυτή η μελέτη μετέστρεψε την πολιτική των Ντόναλντ Τραμπ και Μπόρις Τζόνσον στο ζήτημα της διαχείρισης της επιδημίας. Αλλά μπορεί να ήταν απλώς το άλλοθι, η δικαιολογία για την αναπόφευκτη υπό το βάρος της πραγματικότητας «kolotoumba».
H μελέτη του Imperial περιλαμβάνει και έναν υπολογισμό της πραγματικής θνητότητας του ιού (Infection Fatality Rate) ανάλογα με την ηλικία (Πίνακας 4).
Ας εστιάσουμε στη δεκαετία 70-79. Οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε αυτό το ηλικιακό εύρος (43,4 εκατ.) έχουν ένα προσδόκιμο ζωής περίπου 10 χρόνια, όσο δηλαδή είχαν κατά μέσο όρο οι στρατιώτες που πέθαιναν στο πεδίο της μάχης τον 19ο αιώνα (Το μέσο προσδόκιμο ζωής του πληθυσμού το 19ο αιώνα ήταν 40 έτη).
Αν αφήναμε την επέλαση του ιού ανεξέλεγκτη πολύ γρήγορα (σε λίγους μήνες) θα μολύνονταν ο μισός πληθυσμός. Τότε, στο ηλικιακό εύρος 70-79 (θνητότητα όσων μολύνθηκαν 5,1% – πίνακας 4), στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα μετρούσαμε 1,1 εκατ. νεκρούς. Αντίστοιχα στην Ελλάδα θα μετρούσαμε 25.000 νεκρούς στο ίδιο ηλικιακό εύρος. Έτσι για να καταλαβαίνουμε ποιες είναι οι συνέπειες της στρατηγικής της ανοσίας της αγέλης.
Για να υπολογίσουμε τη «μέση» πραγματική θνητότητα στο σύνολο του πληθυσμού, πρέπει να λάβουμε υπόψιν την ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού. Οι πιο γερασμένες χώρες έχουν υψηλότερη πραγματική θνητότητα από τις λιγότερο γερασμένες (πίνακας 5).
Επειδή η Ιταλία είναι η πιο γερασμένη χώρα της Ευρώπης κάποιοι απέδωσαν τις δραματικές απώλειες στην ηλικιακή διάρθρωση του πληθυσμού της. Αλλά, όπως φαίνεται στον πίνακα 5, οι διαφορές εντός της Ευρώπης δεν είναι θεαματικές και πολύ μικρό μέρος των απωλειών μπορεί να αποδοθεί στον πιο γερασμένο πληθυσμό της Ιταλίας σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη.
Τα % θνητότητας στους πίνακες 4 και 5 δεν είναι απολύτως ακριβή, ούτε θα υπάρξει ποτέ τιμή απόλυτα ακριβής και συμβατή με όλες τις περιπτώσεις. (Διαφορετικές, αλλά παρόμοιες τιμές συναντούμε και σε άλλες επιστημονικές μελέτες π.χ. εδώ και εδώ). Μπορεί τα πραγματικά μεγέθη να είναι λίγο διαφορετικά, όμως έχει μεγάλη σημασία να προσδιορίσουμε σωστά, ως τάξη μεγέθους, τη «φονικότητα» του ιού. Διότι αυτή τελικά καθορίζει και το μέγεθος της αντίδρασής μας. Για παράδειγμα, αν ο ιός είχε τη θνητότητα της εποχικής γρίπης, ίσως να μην λαμβάνονταν σήμερα μέτρα τόσο επιθετικά για την οικονομία και οδυνηρά για την κοινωνία. Ίσως να αφήναμε τους ηλικιωμένους εκτεθειμένους στον κίνδυνο του ιού, όπως αφήνουμε τους νέους να πεθαίνουν στα τροχαία ατυχήματα. Γιατί το μέτρο της αντίδρασης εξαρτάται από την ένταση της απειλής.
Η στρατηγική της ανοσίας της αγέλης –κάποιοι την αποκάλεσαν ανο(η)σία της αγέλης– εδράζεται στη συστηματική υποτίμηση του μεγέθους της απειλής, της πραγματικής θνητότητας του ιού. Και, πράγματι, κάποιοι στην επιστημονική κοινότητα μάλλον υποτίμησαν τη σοβαρότητα του φαινομένου σε δυσανάλογο βαθμό, συγκριτικά με όσα συνέβησαν στη Wuhan και τη Λομβαρδία. Όμως, όπως θα έλεγε και ο Καμύ, η πραγματικότητα έχει δύναμη τρομερή, στο τέλος τα παρασύρει όλα!
Είναι πολλά που δεν γνωρίζουμε!
Στις 17/3 κορυφαίος επιστήμονας, καθηγητής Ιατρικής, Στατιστικής και Πολιτικής της Υγείας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ με άρθρο-παρέμβαση υποστήριζε ότι γνωρίζουμε λίγα για το νέο ιό και υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να υπεραντιδρούμε προκαλώντας μεγαλύτερη ζημιά από τον ίδιο τον ιό εδώ & εδώ. Υποστήριζε ότι, με βάση όσα γνωρίζουμε, η θνητότητα του ιού μπορούσε να εκτιμηθεί μεταξύ 0,05% (όσο και η γρίπη) έως και 1%.
Στο άρθρο απάντησε την επομένη (18/3) καθηγητής επιδημιολογίας του Χάρβαρντ εδώ ο οποίος υποστήριξε ότι, πράγματι, γνωρίζουμε πολύ λίγα γι’ αυτόν τον ιό, αρκετά, ωστόσο, για να αναλάβουμε αμέσως αποφασιστική δράση.
Μια μέρα αργότερα (19/3) ο κυβερνήτης της πολυπληθέστερης Πολιτείας των ΗΠΑ (Καλιφόρνια) ζήτησε από τους πολίτες να μείνουν σπίτι τους (εδώ) αναφέροντας ότι, σύμφωνα με το μοντέλο των υπηρεσιών της Πολιτείας, το 56% των Καλιφορνέζων (περισσότεροι από 25 εκατομμύρια) θα μπορούσε να μολυνθεί από τον Covid 19 σε διάστημα οκτώ εβδομάδων.
Δύσκολο να είσαι κυβερνήτης τέτοιες στιγμές! Καλείσαι να αποφασίσεις για ζωές και θανάτους λαμβάνοντας αντικρουόμενες επιστημονικές εισηγήσεις, έχοντας ελλιπή δεδομένα. Σε τέτοιες περιστάσεις ξεχωρίζει «η ήρα από το στάρι».
Και η ακαδημαϊκή ελευθερία θέλει αρετή …
Στις 24/3 η επιστημονική ομάδα της Οξφόρδης δημοσίευσε τη δική της μελέτη, σύμφωνα με την οποία στις 19/3/20 ο πληθυσμός της Βρετανίας είχε ήδη μολυνθεί από τον ιό κατά 36%, 40% ή 68% (τρία διαφορετικά σενάρια, 3 διαφορετικά σετ παραμέτρων εδώ).
Το διασκεδαστικό σημείο της έρευνας είναι όταν, χρησιμοποιώντας τα ίδια σετ παραμέτρων, συμπεραίνει ότι ο πληθυσμός της Ιταλίας στις 6/3/20 είχε ήδη μολυνθεί κατά 60%, 64% ή 80% αντίστοιχα. Αν ίσχυε βέβαια αυτό, τότε η Ιταλία ήδη στις 6/3 είχε αποκτήσει την ανοσία της αγέλης και, κατά συνέπεια, δεν χρειαζόταν να λάβει έκτακτα μέτρα!
Τα θεωρητικά αποτελέσματα της μελέτης, ήδη κατά την ημερομηνία δημοσίευσής της, ήταν ακραία ασύμβατα με την πραγματικότητα –τόσο που δικαιολογούν το χαρακτηρισμό «διασκεδαστικά». Για παράδειγμα, είπαμε παραπάνω για τη μεγάλη, διαπιστωμένη απόκλιση σε κρούσματα και θανάτους μεταξύ Βόρειας και «Υπόλοιπης Ιταλίας» (περίπου 10:1). Ε, για να επιτευχθούν στον πληθυσμό του συνόλου της Ιταλίας τα % μολύνσεων που ισχυρίζεται η μελέτη της Οξφόρδης, θα έπρεπε το % μολύνσεων στη Β. Ιταλία να ξεπερνά το 100%!
Το μοντέλο που χρησιμοποιεί η ομάδα της Οξφόρδης είναι, πιθανότατα, εξαιρετικό και ίσως, με την κατάλληλη παραμετροποίηση, να αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμο στην κατανόηση της δυναμικής εξάπλωσης της επιδημίας.
Όμως, η επιλεγμένη παραμετροποίηση της μελέτης της Οξφόρδης παρήγαγε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Εκείνα που δίνουν πολύ υψηλά % μόλυνσης του πληθυσμού σε Ιταλία και Βρετανία, και υπαινίσσονταν ότι η ανοσία της αγέλης ήταν ήδη γεγονός, άρα η Βρετανία δεν χρειαζόταν να λάβει κανένα μέτρο περιορισμού της εξάπλωσης του ιού.
Τα συμπεράσματα της οξφορδιανής ομάδας βρίσκονται σε μεγάλη διάσταση από τα συμπεράσματα της ομάδας του Imperial. Η Σουνέτρα Γκούπτα, επικεφαλής της ομάδας της Οξφόρδης, αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τη μελέτη του Imperial δηλώνοντας στους Financial Times ότι την «εκπλήσσει το γεγονός ότι υπήρξε τέτοια ανεπιφύλακτη αποδοχή του μοντέλου του Imperial». Δεν είναι περίεργο, συχνά διαφωνούν μεταξύ τους κορυφαίοι επιστήμονες.
Το περίεργο είναι όταν οι επιστήμονες διαφωνούν με την πραγματικότητα. Ίσως γι’ αυτό αρχικά στη Βρετανία έγιναν όλα στραβά. Γιατί οι επιστήμονες εισηγούνται αλλά οι πολιτικοί επιλέγουν ποιόν θα ακούσουν. Εκεί ο Μπόρις Τζόνσον επιλέγει ποιον θα ακούσει, ποιες συμβουλές θα υιοθετήσει. Ωστόσο, τελικά, κι εκεί η τρομακτική δύναμη της πραγματικότητας επικράτησε.
Πόσοι έχουν ήδη μολυνθεί;
Γνωρίζουμε ότι ο πραγματικός αριθμός όσων έχουν μολυνθεί από τον Covid 19 είναι πολύ μεγαλύτερος από τον επίσημα καταγεγραμμένο. Το Πανεπιστήμιο του Imperial προσπάθησε να εκτιμήσει το πραγματικό % μολυσθέντων στην Ευρώπη. (Ημ/νια αναφοράς 28/3 – πίνακας 6).
Σύμφωνα με τα μαθηματικά μοντέλα των ερευνητών, ο πληθυσμός που είχε μολυνθεί στην Ιταλία στις 28/3 κυμαινόταν μεταξύ 3,2% και 26%, με «μέση» τιμή περίπου 9,8%.
Γενικότερα, θα επιθυμούσαμε το % μολυσθέντων να είναι το υψηλότερο δυνατό. Διότι το πρόβλημα της επιδημίας λύνεται, όταν αποκτήσει αντισώματα το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού είτε με εμβόλιο είτε με φυσικό τρόπο. Όσο περισσότεροι έχουν μολυνθεί, τόσο πιο κοντά στη «οριστική» λύση βρισκόμαστε.
Για παράδειγμα, γυρνώντας πίσω το χρόνο στις 28 Μαρτίου, στην Ιταλία, και με δεδομένη την πραγματική ζημιά που είχε συμβεί ως τότε σε θανάτους, θα προτιμούσαμε αυτή η απώλεια των 15.000 ανθρώπων να είναι αποτέλεσμα μόλυνσης 60 εκατ. Ιταλών (100% του πληθυσμού) ή 1 εκατ.(1,5%); Προφανώς 60 εκατ.! Γιατί αυτό θα σήμαινε ότι η Ιταλία ξεμπέρδεψε οριστικά με την επιδημία. Γιατί αυτό θα σήμαινε ότι η πραγματική θνητότητα της Covid-19 είναι 0,025% και όχι 1%!
Μαθηματικά, η πραγματική θνητότητα, ο αριθμός των νεκρών και ο αριθμός των μολυσθέντων είναι αλληλοσυνδεόμενες ποσότητες. Με βάση την εκτίμηση για τον αριθμό των νεκρών της Ιταλίας που οφείλονται σε μολύνσεις μέχρι τις 28/3 (~25 χιλιάδες – οι νεκροί του Απριλίου στο μεγαλύτερο βαθμό θα είναι άτομα που μολύνθηκαν τον Μάρτιο), ο αριθμός των μολυσθέντων στις 28/3 χονδρικά εκτιμάται σε 1,7-2,5 εκατ. (2,8%-4% του πληθυσμού της Ιταλίας, υποθέτοντας πραγματική μέση θνητότητα 1%-1,5%).
Ο παραπάνω χονδρικός υπολογισμός των μολυσθέντων ασθενών βασίζεται στην υπόθεση ότι ο ιός εξαπλώνεται στον πληθυσμό ομοιόμορφα, ανεξαρτήτως ηλικίας. Αυτό, όμως, δεν ισχύει. Στην πραγματικότητα, επειδή η εξάπλωση του ιού είναι αντιστρόφως ανάλογη του social distancing, η διείσδυσή του στους νέους, που είναι πιο κινητικοί και κοινωνικοί, είναι μεγαλύτερη από τους ηλικιωμένους.
Οπότε, πράγματι, η μετάδοση του ιού στην Ιταλία θα μπορούσε να είναι αρκετά μεγάλη (10%) ή κι ακόμα μεγαλύτερη, αν η διάδοση του ιού είναι ηλικιακά πολύ ανομοιόμορφη. Όμως, όπως προκύπτει έμμεσα από τις στατιστικές των θανάτων, ο ευάλωτος πληθυσμός, οι ηλικιωμένοι, έχουν εκτεθεί σε ποσοστό μεταξύ 3%-4%. Κι αυτό σημαίνει ότι σε ενδεχόμενο δεύτερο κύμα εξάπλωσης του ιού, ο ευάλωτος πληθυσμός θα είναι σε συντριπτικό βαθμό εκτεθειμένος, χωρίς άμυνες, χωρίς αντισώματα.
Η ανάπτυξη αντισωμάτων σε μέρος του πληθυσμού επιβραδύνει το ρυθμό εξάπλωσης του ιού. Όσο περισσότεροι αναπτύξουν αντισώματα, τόσο μεγαλύτερη η επιβράδυνση. Δυστυχώς, όμως, ποσοστό μόλυνσης της τάξης του 10% δεν είναι ικανό να επιβραδύνει ικανοποιητικά τον Covid 19. Γι αυτό, ακόμη και χώρες που καταβάλλουν ακριβό αντίτιμο θανάτων, όπως η Ιταλία και η Ισπανία, θα παραμείνουν εκτεθειμένες στον κίνδυνο εκδήλωσης δεύτερου κύματος εξίσου φονικό με το πρώτο.
Το ίδιο φυσικά ισχύει και για την Ελλάδα, όπου το ποσοστό του πληθυσμού με αντισώματα είναι πολύ μικρότερο.
Η απόκτηση ανοσίας του πληθυσμού είναι πολύ ακριβή υπόθεση. Χρειάζονται πολλές Γουχάν και Λομβαρδίες, πολλά θύματα, για να αποκτήσει φυσική ανοσία μια χώρα. Η μοναδική μας άμυνα, μέχρι να υπάρξει ικανοποιητική φαρμακευτική αγωγή και το εμβόλιο, είναι η επαγρύπνηση και η συνεχής προσπάθεια ελέγχου/περιορισμού της διάδοσης του ιού. Δεν υπάρχει κάτι άλλο.
Και η εύλογη ερώτηση είναι πώς θα επιστρέψουμε στη ζωή μας διατηρώντας σε χαμηλά επίπεδα και τη διάδοση του ιού.
Μετά την καραντίνα
Η καραντίνα και τα αυστηρά μέτρα «κοινωνικής απομάκρυνσης» αποσκοπούν αφενός στη δραστική μείωση του αριθμού των φορέων του ιού, αφετέρου στο να κερδίσουμε χρόνο. Χρόνο για να κατανοήσουμε ικανοποιητικά τη λειτουργία του ιού και να προετοιμαστεί επαρκέστερα η επιστημονική κοινότητα, το σύστημα υγείας και η κοινωνία για τη διαχείρισή του με φάρμακα, με περισσότερα κρεβάτια ΜΕΘ, με περισσότερους και συστηματικότερους ελέγχους εντοπισμού των φορέων.
Μετά την καραντίνα, λοιπόν, και μέχρι να σημειωθεί δραστική πρόοδος στο φαρμακολογικό πεδίο, πρέπει να οργανωθούμε, ώστε η επιστροφή στην νέα κανονικότητα, στις δουλειές και τις ζωές μας να μη θέσει σε κίνδυνο ό,τι πετύχαμε με την καραντίνα. Οι Ασιάτες κατάφεραν να ελέγξουν την εξάπλωση του ιού χωρίς σκληρά μέτρα κοινωνικής απομάκρυνσης. Θεωρητικά λοιπόν, μπορούμε και εμείς.
Αρχή και τέλος αυτής της στρατηγικής είναι το εξαντλητικό testing, που επιτρέπει το γρήγορο εντοπισμό των φορέων του ιού και την απομόνωσή τους, ώστε να αποτρέπεται/περιορίζεται η διάδοσή του. Σ΄ αυτήν την προσπάθεια η τεχνολογία και η επιστήμη προσφέρουν ανεκτίμητη βοήθεια. Σε όλα τα εργαστήρια του πλανήτη γίνεται αγώνας ταχύτητας για γρηγορότερα, πιο αξιόπιστα, πιο εύχρηστα και οικονομικά τεστ ελέγχου για τον Covid 19. Ήδη καταγράφεται σημαντική πρόοδος.
Με μαζικά τεστ συνδυασμένα με ήπια μέτρα «κοινωνικής απομάκρυνσης» θα μπορέσουμε να επιστρέψουμε στις ζωές μας διατηρώντας σε χαμηλά επίπεδα τη διασπορά του ιού στον πληθυσμό.
Ο ιός μεταδίδεται σχετικά εύκολα. Οι επιστήμονες προσδιόρισαν το ρυθμό μετάδοσης (R0) του ιού σε ~2,5. Αυτό σημαίνει πως, κατά τη διάρκεια των 2-3 εβδομάδων που κάποιος ασθενής παραμένει μολυσμένος μεταδίδει τον ιό κατά μέσο όρο σε 2 με 3 ανθρώπους (εφόσον δεν υπάρχουν μέτρα ανάσχεσης της επιδημίας). Όταν ο ρυθμός μετάδοσης είναι μικρότερος από 1, τότε η πορεία της επιδημίας είναι καθοδική και σταδιακά φθίνει ο αριθμός των φορέων. Κάθε μέτρο κοινωνικής απομάκρυνσης μειώνει πρακτικά το ρυθμό μετάδοσης.
Στο διάγραμμα 2 (αντιγραφή από την εξαιρετική ανάρτηση του Tomas Pueyo the Hammer & the Dance) οπτικοποιείται ο μηχανισμός μείωσης του ρυθμού μετάδοσης R0. Παρακαλώ σημειώστε ότι τα νούμερα στο διάγραμμα είναι εντελώς τυχαία/ενδεικτικά. Ακόμη και ο μηχανιστικός επιμερισμός των διαφόρων παραγόντων μείωσης του R0 είναι απλουστευτικός και ανακριβής. Δείτε το διάγραμμα ως παράδειγμα για την κατανόηση του επιλογών που έχουμε.
Όταν η επιδημία εξαπλώνεται, για να ανακοπεί η πορεία της, πρέπει να ληφθούν μέτρα που θα μειώσουν το R0 κάτω από 1. Για να μειώσουμε γρήγορα και δραστικά τη διασπορά των φορέων στον πληθυσμό, πρέπει να μειώσουμε πολύ το R0. Όσο μικρότερο, τόσο πιο γρήγορα επιτυγχάνεται ο περιορισμός του ιού. Στο Wuhan υπολογίστηκε ότι το R0 μειώθηκε στο 0,32. Μετά την καραντίνα, για να διατηρήσουμε την εξάπλωση του ιού υπό έλεγχο, πρέπει να κρατήσουμε το R0 κοντά στο 1, στόχος που απαιτεί λιγότερα μέτρα.
Όπως σχηματικά φαίνεται στο διάγραμμα 2,
- Ο ζεστός καιρός, πιθανότατα, θα μειώσει λίγο το R0. (Θα βοηθήσει περισσότερο την Ελλάδα παρά τη Βόρεια Ευρώπη)
- Συνεχής, πυκνός και ευρύς έλεγχος του πληθυσμού για εντοπισμό και απομόνωση των φορέων θα μειώσει το R0.
- Η ιχνηλάτηση και ο άμεσος έλεγχος των επαφών όσων αποδεικνύονται θετικοί στα τεστ, επίσης θα βοηθήσει.
- Μεγαλύτερη επιμέλεια στους κανόνες υγιεινής καθώς και ενημέρωση/εκπαίδευση του κοινού σχετικά με τον ιό θα συμβάλλει στην περαιτέρω μείωση του R0.
Ήδη με αυτά τα μέτρα μπορεί να έχουμε πλησιάσει τη μονάδα. Και, ίσως, σε αυτό το σημείο ήπια μέτρα «κοινωνικής απομάκρυνσης», όπως η απαγόρευση μεγάλων συναθροίσεων, να είναι επαρκή.
Όμως, χωρίς αμφιβολία, ο καθοριστικός παράγοντας για να κρατήσουμε την εξάπλωση του ιού σε ύφεση στην επόμενη φάση είναι αυτό που εισηγείται ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας: Τεστ, τεστ, τεστ.
Princess Diamond
Τα κρουαζιερόπλοια αποτελούν ιδανικό θερμοκήπιο για την εξάπλωση των ιών.
Γνωρίσαμε το Princess Diamond την 1η Φεβρουαρίου, όταν ένας επιβάτης του διαγνώστηκε με Covid-19. Με 2.666 επιβάτες και 1.045 μέλη πληρώματος, το πλοίο μπήκε σε καραντίνα στις 4/2 και όλοι, επιβάτες και πλήρωμα, υποβλήθηκαν σε τεστ. Αποδείχθηκε τότε ότι συνολικά 712 επιβαίνοντες (19,2%) ήταν θετικοί, περίπου οι μισοί (45%) ασυμπτωματικοί.
Επειδή ελέγχθηκαν όλοι οι επιβάτες, το Princess Diamond αποτελεί ένα μοναδικό πείραμα. Μπορούμε να παρακολουθούμε τις συνέπειες του ιού, συμπεριλαμβανομένης και της πραγματικής θνητότητάς του, χωρίς αμφιβολίες αν μετρήσαμε σωστά τα κρούσματα ή παραλείψαμε κάποιους ασυμπτωματικούς. Τους μετρήσαμε όλους. Γι’ αυτό τα δεδομένα από το Princess Diamond χρησιμοποιούνται σε όλες τις ερευνητικές μελέτες που προσπαθούν να προσδιορίσουν την πραγματική θνητότητα του ιού.
Ένας ακόμη λόγος που το Princess Diamond αποτελεί case study είναι γιατί εκεί η επιδημία συνέβη νωρίς και έχει μεσολαβήσει χρόνος αρκετός, ώστε να δούμε όλες τις επιπτώσεις του ιού. Ενδεικτικά, ο τελευταίος θάνατος επιβάτη (11ος) συνέβη την 28η Μαρτίου, δύο μήνες μετά το ξέσπασμα του ιού στο πλοίο και 53 ημέρες μετά την επιβολή της καραντίνας, ενώ ακόμα και σήμερα 10 επιβάτες παραμένουν σε κρίσιμη κατάσταση.
Ο grosso modo υπολογισμός (τάξη μεγέθους) της πραγματικής θνητότητας στο κρουαζιερόπλοιο είναι απλός χωρίς περίπλοκα μαθηματικά μοντέλα.
Τα έως τώρα δεδομένα -10 επιβάτες παραμένουν σε κρίσιμη κατάσταση- είναι ότι έχουν πεθάνει 11 επιβάτες λόγω κορονοϊού.
- 1 θάνατος σε 200 κρούσματα στο ηλικιακό φάσμα 60-69 ετών αντιστοιχεί σε θνητότητα 0,5%. 6 θάνατοι σε 270 κρούσματα στις ηλικίες 70-79 ετών αντιστοιχούν σε θνητότητα 2,2%.
- 4 θάνατοι σε 60 κρούσματα στις ηλικίες άνω των 80 ετών αντιστοιχούν σε θνητότητα 6,7%.
- 10 επιβάτες βρίσκονται ακόμα σε κρίσιμη κατάσταση που σημαίνει ότι πιθανότατα οι απώλειες θα αυξηθούν.
Τα ποσοστά αυτά είναι λίγο χαμηλότερα από τα αντίστοιχα του πίνακα 4 αλλά θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δείγματος των επιβατών κρουαζιέρας. Γιατί το δείγμα δεν είναι τυχαίο. Αφορά πρόσωπα μεγαλύτερης οικονομικής επιφάνειας από το μέσο όρο της κοινωνίας, άρα και καλύτερης υγείας από το μέσο όρο. (Είναι γνωστό ότι υψηλότερη οικονομική επιφάνεια αντιστοιχεί κατά μέσο όρο και σε καλύτερη υγεία των ηλικιωμένων).
Επιπλέον, κατά τεκμήριο η συμμετοχή στην κρουαζιέρα αφορά το υποσύνολο των ευκατάστατων ηλικιωμένων που όχι μόνο μπορούν να χρηματοδοτήσουν μια πολυτελή κρουαζιέρα, αλλά έχουν και αρκετά καλή φυσική κατάσταση και υγεία που τους επιτρέπει πολυήμερα ταξίδια. Υπολογίζοντας τα % θνητότητας σε αυτό το δείγμα είναι σα να κάνεις δημοσκόπηση αναζητώντας το % των αριστεριστών στους επιβάτες ενός κρουαζιερόπλοιου. Όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα της δημοσκόπησης στο κρουαζιερόπλοιο, το πραγματικό % των αριστεριστών σε ένα πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της κοινωνίας θα είναι υψηλότερο. Το ίδιο ισχύει και για το % θνητότητας.
Τέλος, πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι οι ασθενείς του κρουαζιερόπλοιου α) είχαν τα μέσα και την οικονομική επιφάνεια που τους εξασφάλιζε υψηλότατου επιπέδου περίθαλψη σε ένα προηγμένο και υπερσύγχρονο σύστημα υγείας (Ιαπωνία), το οποίο δεν υφίστατο την παραμικρή πίεση από την επιδημία του κορονοϊού.
Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι, με βάση όσα προαναφέρθηκαν, οι υψηλότερες τιμές θνητότητας του πίνακα 4 συγκριτικά με εκείνες που καταγράφηκαν στο Princess Diamond είναι σε μεγάλο βαθμό εύλογες.
Ασυμπτωματικοί ασθενείς
Πολλοί ελπίζουν ότι ο ιός είναι λιγότερο φονικός, ότι οι ασυμπτωματικοί ασθενείς που δεν εντοπίζονται και δεν καταγράφονται είναι πολλοί.
Γνωρίζουμε αρκετά καλά πλέον –όχι με απόλυτη ακρίβεια αλλά ως τάξη μεγέθους– πόσοι είναι οι ασυμπτωματικοί. Δεν είναι 9 στους 10 αλλά 1 στους 2 ή 1 στους 3.
Τους μετρήσαμε στο Princess Diamond (45%).
Τους μετρήσαμε στο ιταλικό χωριό Vo, όπου και οι 3.300 κάτοικοι υποβλήθηκαν σε τεστ: 3% εξ αυτών βρέθηκε θετικό, οι μισοί ασυμπτωματικοί.
Τους μετρήσαμε στους επαναπατρισθέντες από τη Γουχάν. Μετά την κρίση στη Γουχάν, όλες οι χώρες έλεγχαν όλους τους υπηκόους τους που επέστρεφαν από εκεί: 3.700 βρέθηκαν θετικοί, οι μισοί ασυμπτωματικοί.
Τους μετρήσαμε στην Νότια Κορέα. Ελέγχθηκαν όλα τα μέλη μιας συγκεκριμένης αίρεσης/εκκλησίας μιας συγκεκριμένης πόλης (10.000). Βρέθηκαν θετικοί 2.500 (25%). Οι μισοί ήταν ασυμπτωματικοί.
Μερικοί από τους ασυμπτωματικούς στα παραπάνω παραδείγματα, απλά δεν είχαν εκδηλώσει ακόμα τα συμπτώματα. Τα εκδήλωσαν αργότερα. Γι΄αυτό στην πραγματικότητα οι ασυμπτωματικοί είναι ακόμα λιγότεροι, περίπου 1 στους 3.
Νότια Κορέα
Η Νότια Κορέα είναι ξεχωριστό case study. 121 χώρες έχουν ζητήσει ως τώρα τη βοήθειά της και τεχνογνωσία για τα τεστ ανίχνευσης/ελέγχου της Covid-19. Ήταν η καλύτερα προετοιμασμένη χώρα έναντι της επιδημίας. Κι όμως, ενώ αρχικά ήλεγχε αξιοθαύμαστα την κατάσταση, στα μέσα Φεβρουαρίου έχασε για λίγο τον έλεγχο κι έγινε η χώρα με το μεγαλύτερο πρόβλημα μετά την Κίνα.
Αιτία η εκκλησία/αίρεση Shincheonji Church of Jesus. Οι λατρευτικοί κανόνες της δεν επέτρεπαν την τήρηση κανόνων υγιεινής στις θρησκευτικές τελετές και, επιπλέον, τα μέλη της αρνούνταν να υποβληθούν σε τεστ κορονοϊού. Μέσα Μαρτίου, οι αρχές είχαν εντοπίσει ~8000 κρούσματα στη χώρα και περισσότερα από τα μισά ήταν μέλη της συγκεκριμένης εκκλησίας (κυρίως γυναίκες και νέοι). Γι’ αυτό τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ασθενών της Ν. Κορέας είναι μοναδικά: πολλοί νέοι σε ηλικία ασθενείς και γυναίκες που ξεπερνούν αριθμητικά τους άντρες.
Παρά την έκταση της διάδοσης του ιού στην κοινότητα, η Ν. Κορέα κατάφερε να περιορίσει την εξάπλωση της επιδημίας με εκτεταμένους ελέγχους. Έλεγξαν την πλειονότητα των 250 χιλ. πιστών της εκκλησίας. Το γεγονός ότι κατάφεραν να περιορίσουν δραστικά την εξάπλωση του φαινομένου χωρίς επιθετικά μέτρα «κοινωνικής απομάκρυνσης» είναι εντυπωσιακό κατόρθωμα. Κι άλλες ασιατικές χώρες της Ασίας το κατόρθωσαν χωρίς να πάρουν επιθετικά μέτρα «κοινωνικής απομάκρυνσης» (Σιγκαπούρη, Ταιβάν, Χονγκ Κονγκ). Αλλά η περίπτωση της Ν. Κορέας είναι ξεχωριστή. Επειδή εκεί ξέφυγε η κατάσταση αλλά επανακτήθηκε ο έλεγχος με εξαντλητικούς ελέγχους και ιχνηλάτηση των επαφών.
Η υγεία της οικονομίας
Το κυριότερο μέτωπο της οικονομίας αυτή τη στιγμή είναι το υγειονομικό. Εκεί κερδίσαμε την πρώτη μάχη και τις εντυπώσεις.
Όπως επεσήμανε σε άρθρο του ο υπουργός Αδ. Γεωργιάδης εδώ, το καλοκαίρι το πρόβλημα της Ελλάδας στον τουρισμό, πιθανότατα, δεν θα είναι πρόβλημα ζήτησης. Η Ελλάδα το καλοκαίρι μπορεί να είναι ή 1η επιλογή των Ευρωπαίων για τουρισμό στη Μεσόγειο. Λιγότεροι Ευρωπαίοι θα πάνε φέτος καλοκαιρινές διακοπές, αλλά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό τους θα θελήσει να έρθει στην Ελλάδα.
Εμείς θα τους θέλουμε; Ή θα τους αντιμετωπίζουμε ως οιωνεί υγειονομική βόμβα;
Η τουριστική αγορά της Κίνας υγειονομικά φαίνεται ασφαλής.
Η Ελλάδα θα μπορεί να εμπνεύσει ασφάλεια στους θαρραλέους Κινέζους που θα επισκεφτούν την Ευρώπη;
Στον πίνακα βλέπουμε στοιχεία αφίξεων στο αεροδρόμιο της Σεούλ εδώ για το μήνα Φεβρουάριο 2020 vs 2019. (Στοιχεία για το Μάρτιο δεν είναι ακόμα διαθέσιμα).
Τον Φεβρουάριο, η Κίνα ήταν στο μάτι του κυκλώνα, οι επισκέπτες από Κίνα μειώθηκαν κατά 74%. Όμως το αεροδρόμιο της Σεούλ υποδέχτηκε 131 χιλιάδες επιβάτες από την Κίνα.
Συνολικά η τουριστική κίνηση στη Ν. Κορέα υποχώρησε κατά 43% τον Φεβρουάριο του 2020 συγκριτικά με τον αντίστοιχο μήνα του 2019. Η χώρα υποδέχθηκε 685 χιλ. τουρίστες – 552 χιλ. από την Νοτιοανατολική Ασία (-47%), 104 χιλ. ήταν από την Κίνα (-77%). (Πηγή Οργανισμός Τουρισμού Κορέας).
Παρά την κρίση του κορωνοϊού, η Ν. Κορέα συνέχισε να δέχεται επισκέπτες και τουρίστες από την Κίνα. Τους δεχόταν επειδή μπορούσε να τους διαχειριστεί. Μέχρι τις 5 Απριλίου, η Ν. Κορέα είχε εντοπίσει 741 εισαγόμενα κρούσματα, εκ των οποίων 303 (41%) εντοπίστηκαν κατά την άφιξή τους στο αεροδρόμιο. Τον Απρίλιο, που τα εισαγόμενα κρούσματα προέρχονται κυρίως από Ευρώπη & Αμερική (άρα κυρίως αεροπορικώς), το % των κρουσμάτων που εντοπίστηκαν στα αεροδρόμια ήταν περισσότερα (60% την 5η Απριλίου).
Πιθανότατα τον Ιούνιο η επιδημία της Covid-19 θα είναι σε ύφεση σε όλη την Ευρώπη.
Πιθανότατα τον Ιούνιο η ζήτηση από την Ευρώπη για το ελληνικό τουριστικό προϊόν θα είναι μειωμένη μεν αλλά όχι αμελητέα.
Εμείς θα μπορούμε να τους υποδεχτούμε με σχετική ασφάλεια;
Αν ο τουρισμός ακούγεται ως ένα πολύ δύσκολο στοίχημα, γεγονός παραμένει πως έχουμε μπροστά μας μια μεγάλη πρόκληση. Πώς θα τα καταφέρουμε ώστε η οικονομία, αλλά και η ζωή μας, να επιστρέψουν όσο το δυνατόν πλησιέστερα στην πρότερη κανονικότητα. Πρόκειται για μια λεπτή και πολύ δύσκολη άσκηση ισορροπίας: να έχουμε κατά το δυνατόν τα λιγότερα μέτρα social distancing διατηρώντας την εξάπλωση του ιού υπό έλεγχο.
Η μάχη με τον κορονοϊό δεν είναι αγώνας ταχύτητας, είναι μαραθώνιος. Πρέπει να αντέξουμε και να προετοιμαστούμε σωστά και για την επόμενη μέρα μετά την καραντίνα.