Η οικονομική κρίση που ξεκινά από το 2008 έχει αναλυθεί, περιγραφεί και ερμηνευτεί με λεπτομέρειες στα βιβλία δύο πρώην υπουργών Οικονομικών. Εχουν γραφεί στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό βιβλία, άρθρα, συνεντεύξεις, απομνημονεύματα και τώρα το βιβλίο του Παντελή Καψή: Το βασικό ερώτημα που επιχειρεί να απαντήσει μεταξύ άλλων είναι η εκλογική κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ την οποία σε μεγάλο βαθμό συνδέει με την σύγκρουση δύο προσωπικοτήτων πριν, μέσα, και μετά το δράμα της κρίσης.
Ως αναγνώστρια έχω μια βιωματική κριτική. Η τρομακτική ροή των γεγονότων που μας έφερνε κάθε μέρα αντιμέτωπους με το μέλλον της χώρας στην Ευρώπη, η συμμετοχή στα υπουργικά συμβούλια που απαιτούσαν τεράστια προετοιμασία (τελείως έξω από το χαρτοφυλάκιο μου), η στήριξη δύσκολων και αντιλαϊκών αποφάσεων συνέβαιναν παράλληλα με τις μεταρρυθμίσεις στο χώρο της παιδείας με κορυφαία αυτή των πανεπιστημίων.
Ο κάθε υπουργός είχε τον δικό του Γολγοθά και οι βουλευτές τον δικό τους. Ίσως πρέπει κάποια στιγμή να γραφούν λεπτομερώς οι βίαιες και χυδαίες συμπεριφορές οι οποίες πρόσβαλαν την δημοκρατία χώρια από το προσωπικό κόστος ανθρώπων και οικογενειών.
Το βιβλίο ξετυλίγει και εν τέλει δίνει τα εργαλεία στον καθένα να κατανοήσει τον αγώνα της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ και κυρίως του Πρωθυπουργού και των υπουργών Οικονομικών μέσα στον καμβά του εθνικού πανικού.
Θα ήθελα να πω όμως από την αρχή ότι η εξέλιξη του κεντροαριστερού φαινομένου ΠΑΣΟΚ μέσα απo την δημοσιογραφική πένα κινδυνεύει να ερμηνευτεί με βάση το σύστημα σχέσεων και συγκρούσεων στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ με πρωταγωνιστές τον Γιώργο Παπανδρέου και τον Βαγγέλη Βενιζέλο.
Είναι ουσιαστικά οι λίγες σελίδες της αρχής (2007) και του τέλους του βιβλίου (2015) με περιγραφόμενη κατάληξη την «περιθωριοποίηση» και των δύο.
Δεν θα συμφωνήσω.
Η ερμηνεία των γεγονότων της συρρίκνωσης του ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να εξαντλείται ούτε στην εκλογική αναμέτρηση του 2007, ούτε στη διετία της κρίσης χωρίς να λάβουμε υπόψη όχι απλά την προηγηθείσα θητεία του Κώστα Καραμανλή αλλά και την ιστορία μετά το 1974 (Μεταπολίτευση).
Το ΠΑΣΟΚ υπήρξε η ηγεμονική πολιτική δύναμη της Μεταπολίτευσης. Ανάλογα με την εποχή ψηφίστηκε από την άκρα Αριστερά μέχρι και Κεντροδεξιά. Έκανε τεράστιο και σημαντικό έργο που άλλαξε την Ελλάδα. Μετά τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και την ένταξη της Ελλάδος στην ΕΕ, είναι το ΠΑΣΟΚ που εντάσσει την Ελλάδα στον πυρήνα της ΟΝΕ.
Είχε όμως την βασική ευθύνη της διαμορφωθείσας κουλτούρας ότι μπορούμε να καταναλώνουμε περισσότερο απ’ ό,τι παράγουμε χωρίς επιπτώσεις.
Την αντίληψη αυτή υπερακόντισε η ΝΔ και ως αντιπολίτευση και ως κυβέρνηση.
Ενώ η Αριστερά εξέφρασε την ultra εκδοχή αυτής με συνεχείς διεκδικήσεις.
Οι επιπτώσεις αυτής της αντίληψης επιχειρήθηκε να μετριαστούν δυο φορές μία το 1985 με την προσπάθεια του προγράμματος σταθεροποίησης (παραίτηση Κώστα Σημίτη το 1987) και η δεύτερη το 2001. Εκείνη την περίοδο παράλληλα με τις ιστορικού μεγέθους εθνικές επιτυχίες της ένταξης της ΟΝΕ, του Ελσίνκι, και της ένταξης της Κύπρου, το κίνημα του εκσυγχρονισμού ηττάται με την απόσυρση του Ασφαλιστικού. Η μάχη χάνεται πολιτικά με τα κόμματα της αντιπολίτευσης όλα αντίθετα, και εσωτερικά από την μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών.
Οι δύο ψυχές του ΠΑΣΟΚ, η λαϊκή και η εκσυγχρονιστική, έδιναν διαρκώς εσωτερικές μάχες και η εξουσία ή η προοπτική της εξουσίας τις κρατούσε ενωμένες αλλά διχασμένες. Αυτό είναι κάτι που συμβαίνει στα περισσότερα σοσιαλιστικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα όπου οι ιδεολογικές ανησυχίες και διαφορές είναι υπαρκτές και μεγάλες, σε αντίθεση με τα συντηρητικά κόμματα. Η σύγκρουση του 2007 πήρε πολύ περισσότερο προσωπικά χαρακτηριστικά με αμοιβαίες συμπεριφορές υποτίμησης και καχυποψίας.
Γνωρίζουμε όλοι ότι τα ΜΜΕ επιχείρησαν να παρέμβουν έξω και πέρα απο τον ρόλο της τετάρτης εξουσίας, χωρίς αποτέλεσμα όμως… Οι ψυχές του ΠΑΣΟΚ παρέμειναν δύο. Αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι και οι δύο πρωταγωνιστές, ο Γιώργος Παπανδρέου και ο Βαγγέλης Βενιζέλος (ο οποίος δέχτηκε εθελοντικά το πιο καυτό υπουργείο) την κρίσιμη στιγμή των ευθυνών έδωσαν για την πατρίδα και όχι για το κόμμα ή για το δικό τους μέλλον ό,τι είχαν και ό,τι μπορούσαν.
Η κρίση όμως ήταν ο τεκτονικός σεισμός στον χώρο της κοινωνίας και προφανώς της πολιτικής. Υπάρχουν στιγμές στην Ιστορία που τα γεγονότα υπερβαίνουν τα πρόσωπα. Αυτός ο σεισμός ήταν αναμενόμενος. Αλλά όχι σε αυτήν τη διάσταση και ταρακούνησε συθέμελα το πολιτικό σύστημα και κυρίως το κόμμα που ήταν εκείνη την στιγμή πάνω στο ρήγμα.
Τα χαρακτηριστικά της κρίσης τα οποία μπορούμε να δούμε πιο καθαρά μετά την απόσταση δεκαετίας ήταν τα εξής:
Το μέγεθος του προβλήματος
Η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν ασύγκριτα πιο δύσκολη από άλλες χώρες.
– Η Ελλάδα ως μέλος της ΟΝΕ δεν μπορούσε να ασκήσει ανεξάρτητη πολιτική, ταυτόχρονα όμως παρά τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ΟΝΕ δεν υπήρχε πρόβλεψη για ανάλογη κρίση, δεν υπήρχε μηχανισμός, δεν υπήρχαν χρήματα. Η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα και λειτουργεί ως εργαστήριο , ενώ η Πορτογαλία μπαίνει ένα χρόνο μετά όταν διαδικασίες και θεσμοί έχουν ήδη στηθεί.
– Η χρονική στιγμή της ελληνικής κρίσης είναι 18 μήνες μετά την Lehman brothers όταν ο Ομπάμα προσπαθεί να σταθεροποιήσει την οικονομία των ΗΠΑ και τρέμει στην ιδέα κρίσης του ευρώ.
– Η ΕΕ δεν είναι πολιτική Ενωση.
Ο Πρωθυπουργός κάθε χώρας αποφάσιζε για την Ελλάδα ενώ απευθυνόταν και κρινόταν από το δικό του εθνικό ακροατήριο. Σε αντίθεση με την πανδημία οι αποφάσεις σέρνονταν χρονικά, η Ευρώπη, το ΔΝΤ ήταν αρνητικά στην αναδιάρθρωση του χρέους στα Ευρωομόλογα, ήταν αρνητικοί σε κάθε πρόταση έξω από τα συνηθισμένα που θα μπορούσε να αντιμετωπίσει πιο γρήγορα και πιο εύκολα την κρίση. Η περιγραφή του Παντελή Καψή είναι εξαιρετικά αποκαλυπτική. Η Μέρκελ και ο Σακορζί στο Ντοβίλ εξασφαλίζουν τα δικά τους συμφέροντα και ρίχνουν βόμβα στις αγορές. Η Μέρκελ και ο Ομπάμα εξασφαλίζουν πρώτα τα δικά τους συμφέροντα, η Μέρκελ θέλει το ΔΝΤ, ο Ομπάμα δεν θέλει την αναδιάρθρωση. Στις Ανατολικές χώρες η ανθελληνική προπαγάνδα πήρε χαρακτηριστικά υστερίας – η Σλοβενική κυβέρνηση πέφτει όταν αποφασίζει την συμμετοχή της στην στήριξη της Ελλάδας.
Αντιδράσεις του ελληνικού πολιτικού συστήματος
Ο Γιώργος Παπανδρέου ξεκινά την προσπάθεια συναινέσεων από τον Δεκέμβρη του 2009 και συνεχίζει κατά την διάρκεια του 2011 χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Η ΝΔ κρατά εξαιρετικά υψηλούς τόνους, κατηγορεί τον Παπανδρέου για το ΔΝΤ και υπόσχεται έξοδο από την κρίση σε 18 μήνες. Ο ΣΥΡΙΖΑ βάζει φωτιά στο πολιτικό σκηνικό με ακραία συνθηματολογία περί προδοτών, γερμανοτσολιάδων κλπ. Το ΠΑΣΟΚ απομονώνεται ενώ πρέπει συνεχώς να παίρνει αποφάσεις για να μην χρεοκοπήσει η χώρα.
–Εσωκομματική κατάσταση.
Το Υπουργικό Συμβούλιο είναι έκπληκτο και αρνητικό κατ αρχήν στα δραστικά στα μέτρα. Οι βουλευτές έρχονται από μια θριαμβευτική νίκη του ΠΑΣΟΚ δεσμευμένοι για την υποστήριξη των λαϊκών στρωμάτων και βρίσκονται μπροστά σε περικοπές, μειώσεις, κίνδυνο χρεοκοπίας.
– Λάθη-ελλείψεις στην κυβερνητική λειτουργία. Προφανώς και υπήρχαν λάθη στο σχήμα της πολιτικής διακυβέρνησης, στη λειτουργία των οργάνων, στην αξιοποίηση στελεχών με εμπειρία, άγνοια των νέων δεδομένων και προφανώς λάθη χειρισμών και με τους εταίρους από τους οποίους εξαρτιόμαστε και αυτή είναι η αλήθεια.
Θα μπορούσαν τα πράγματα να είναι διαφορετικά; Ο συγγραφέας παραθέτοντας γεγονότα , ενημέρωση από επίσημα έγγραφα και επιστολές και δημόσιες δηλώσεις Ελλήνων και ξένων προσωπικοτήτων της εποχής είναι εξαιρετικά επιφυλακτικός στα «Αν»:
1. Θα μπορούσαμε να μη υπογράψουμε το πρώτο μνημόνιο; Ο ίδιος παραθέτοντας όλα τα δεδομένα θεωρεί μάλλον άδικη την κριτική.
2. Θα μπορούσαμε να έχουμε λάβει γρήγορα μέτρα; Οι μεταρρυθμίσεις να έχουν άμεσα αποτελέσματα; ΝΑΙ αν είχαμε άλλη πολιτική κουλτούρα , αν συμφωνούσαμε μεταξύ μας, εάν υπήρχαν συγκεκριμένες προτάσεις και όχι μόνο περικοπές.
3. Αν γινόταν το δημοψήφισμα; Προσωπικά ήμουν αντίθετη από την πρώτη στιγμή και θυμάμαι ότι στην ανακοίνωση στην κοινοβουλευτική ομάδα ήμασταν μόνο τρεις βουλευτές που μείναμε στην θέση μας και δεν σηκωθήκαμε να χειροκροτήσουμε με ενθουσιασμό.
4. Αν κάναμε εκλογές; Πολλοί επιμένουν σε αυτήν την άποψη γιατί θα είχαμε νομιμοποίηση. Ενδιαφέρον να κάνεις τον προφήτη εκ των υστέρων και από μακριά. Εκλογές σε μια περίοδο που κάθε μέρα έληγε μια προθεσμία, που κάθε μέρα η χώρα έφτανε μια ανάσα από την χρεοκοπία και την έξοδο από το ευρώ. Εκλογές με το ΠΑΣΟΚ να υποχρεούται να πει την απόλυτη αλήθεια καταγγελλόμενο πανταχόθεν και με τους βουλευτές του να μην μπορούν να κάνουν μία συγκέντρωση.
Δεν μπορώ να απαντήσω στα «Αν» αλλά πολλά από αυτά προέκυψαν εκ των υστέρων. Ο Παντελής Καψής αναφέρεται σε λάθη συμπεριφορών, καθυστερήσεων που στοίχισαν παραπάνω. Σωστά, αλλά το ίδιο συνέβη και στο πρώτο εξάμηνο της κυβέρνησης Σαμαρά – Βενιζέλου – Κουβέλη και βέβαια στην κυβέρνηση Τσίπρα – Καμμένου. Ας μην ξεχνάμε την ψυχοσύνθεση ενός ανθρώπου όταν παίρνει αποφάσεις που αφορούν το μέλλον μιας χώρας.
Tο ΠΑΣΟΚ στον καμβά της κρίσης
– Το ΠΑΣΟΚ πλήρωσε για την ευθύνη δημιουργίας μιας πολιτικής και κοινωνικής κουλτούρας που εξελίχθηκε διακομματικά και στη οποία οφείλονταν και το ξεχείλωμα του δημόσιου τομέα και το τεράστιο χρέος.
– Το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε πλήρως την εθνική ευθύνη διάσωσης της χώρας. Έβαλε πλάτη και προέταξε τα στήθη του. Και ο ΓΑΠ και ο Βενιζέλος και όσοι δεν πήδηξαν από το σκάφος την ώρα της καταιγίδας για να ψηφίσουν λίγο αργότερα μνημόνια από άλλη κομματική θέση έχουμε ήσυχη την συνείδηση μας.
– Η συρρίκνωση του ΠΑΣΟΚ ήταν η χειρότερη εξέλιξη για την χώρα. Η νέα εκδοχή της Αριστεράς που επιχείρησε να γίνει Κεντροαριστερά έθεσε σε κίνδυνο ιστορικές κατακτήσεις της χώρας.
Οταν επέλεξα πριν από 10 χρόνια τη μη κομματική συμμετοχή μου είχα πλήρη συναίσθηση: της ευθύνης μας, του αγώνα μας και της αντίληψης των πολιτών. Μίλησα, για την ανάγκη ταπεινότητας-αυτογνωσίας και αυτοσυγκράτησης (και κατηγορήθηκα για αυτό) ώστε να γεννηθεί κάτι νέο που να κατανοεί τον 21ο αιώνα και να απαντά με νέους τρόπους στα νέα δεδομένα.
Το στοίχημα της κρίσης δεν ήταν να αρνηθούμε το μνημόνιο ή να κάνουμε ότι δεν συνέβη ποτέ (παρότι και τα τρία κόμματα ψήφισαν μνημόνιο) και να γυρίσουμε στα ίδια όπως ήταν χθες.
Το στοίχημα ήταν μετά την κρίση να αρνηθούμε την κουλτούρα «δώσε και έχει ο Θεός».
Αυτό προϋπέθετε να συμφωνήσουμε στην τεκμηριωμένη ανάλυση του γιατί φτάσαμε στην κρίση ώστε να μην ξαναβρεθούμε στην θέση αυτή. Αυτό δεν έγινε ποτέ! Και το ερώτημα μου προς τον συγγραφέα και το κοινό είναι αν είναι βέβαιοι ότι δεν θα ξαναβρεθούμε μπροστά σε κρίση. Εγώ όχι…
* Η Αννα Διαμαντοπούλου είναι πρόεδρος του Δικτύου για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη, πρώην Επίτροπος της ΕΕ και πρώην υπουργός.
♦ Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από την ομιλία της Αννας Διαμαντοπούλου στην παρουσίαση του βιβλίου του δημοσιογράφου και πολιτικού Παντελή Καψή «Η πτώση – 2011: Το έτος μηδέν της Κεντροαριστεράς» (εκδ. Μεταίχμιο) που έγινε τη Δευτέρα στο «Public» του Συντάγματος. Διαβάζει κανείς στην περίληψη του βιβλίου:
«Από το Μνημόνιο στην κατάρρευση και το pasokification που έκανε τον γύρο του κόσμου.
