Η ιστορία των ανθρώπων αρχίζει με ένα έγκλημα, μια δολοφονία. Ο πρώτος πραγματικός άνθρωπος, ο Κάιν, γιος των πρωτοπλάστων Αδάμ και Εύας, σκότωσε τον μικρότερο αδελφό του Αβελ από ζήλια, σύμφωνα με την Αγία Γραφή.
Το παράδειγμά του ακολούθησαν ανά τους αιώνες εκατομμύρια άλλοι δολοφόνοι, μεταξύ των οποίων πολλοί βασιλιάδες, στρατηγοί και ηγεμόνες. Ας αναφέρω μερικούς για να φανούν η ποικιλία και οι διαφορές των εποχών και καταστάσεων, ώστε να καταστεί σαφές ότι το φαινόμενο είναι παγκόσμιο και πανανθρώπινο. Ιδού: Αγαμέμνων και ήρωες της Τροίας, Ναβουχοδονόσορ, Ξέρξης, Μέγας Αλέξανδρος, Αννίβας, ρωμαίοι στρατηγοί με πρώτο τον Ιούλιο Καίσαρα, Αττίλας, Γότθοι, Γαλάτες, στρατηγοί των Ομαγιαδών, βυζαντινοί αυτοκράτορες, Ριχάρδος Ι’ ο Λεοντόκαρδος και οι «ευσεβείς» σταυροφόροι, Τζένγκις Χαν, Μωάμεθ Β’, Ερνάν Κορτέζ, ο κατακτητής του Μεξικού.
Πιο πρόσφατοι, ο σφαγέας των Ινδιάνων της Β. Αμερικής Τζ. Κάστερ, ο Μέγας Ναπολέων, οι ευρωπαίοι ιμπεριαλιστές κατακτητές του κόσμου Αγγλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι, Ισπανοί, Ολλανδοί, Ιάπωνες, και ακόμη πιο πρόσφατα, σχεδόν στις μέρες μας, Ιταλοί και Γερμανοί.
Οι παραπάνω μπορεί να ήταν γλυκείς, θρησκευόμενοι άνθρωποι που μπορεί να μην κράτησαν ποτέ στα χέρια τους μαχαίρι ή όπλο. Είναι όμως τουλάχιστον ηθικοί αυτουργοί. Επίσης, αν μπορούσαμε να τους ρωτήσουμε γιατί ξεκίνησαν έναν πόλεμο ή γιατί συμμετείχαν, θα μας έδιναν μια απάντηση που ειλικρινά θα πίστευαν, μερικοί τουλάχιστον, ότι είναι ο πραγματικός λόγος.
Θα έλεγαν, για παράδειγμα, ότι ο πόλεμος που έκαναν ήταν αμυντικός ή θρησκευτικός (δηλαδή για χάρη της θρησκείας και του πραγματικού Θεού). Κανείς δεν θα παραδεχόταν ότι επιτέθηκε σε μια χώρα για λόγους οικονομικούς, που είναι πάντα οι πραγματικοί. Μπορεί, βέβαια, να υπάρχουν και άλλοι συνοδευτικοί λόγοι, όπως απληστία, παραφροσύνη, μίσος, αναζήτηση δόξας, και ίσως ακόμη το γονίδιο του πολεμιστή ή του εγκληματία, που οδηγεί αυτόν που το φέρει στο έγκλημα.
Εδώ προκύπτει ένα ενδιαφέρον ερώτημα: ο πόλεμος καταστρέφει όλους τους αντιμαχομένους και τα κέρδη του νικητή είναι προσωρινά. Αυτό μπορεί να μην το ήξερε ο Αγαμέμνων, αλλά όλοι οι άλλοι το ήξεραν. Το ήξεραν οι Αγγλοι όταν έστελναν στρατό για να αποτρέψουν την ανεξαρτησία της Αμερικής, το ήξερε ο Ναπολέων όταν βάδιζε κατά της Ρωσίας, το ήξερε ο Χίτλερ, το ήξεραν οι Ιάπωνες όταν βομβάρδιζαν το Περλ Χάρμπορ, και στις μέρες μας το ξέρει ο Πούτιν, καθώς και η Χαμάς και ο Νετανιάχου. Ολοι αυτοί ήξεραν, και οι τωρινοί ξέρουν, ότι η ειρηνική συνεργασία και διευθέτηση των διαφορών έχει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Τότε γιατί οι πόλεμοι συνεχίζονται;
Μια απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ότι οι σημερινοί αρχηγοί κρατών, που ξέρουν τις δυσμενείς συνέπειες του πολέμου, δεν θέλουν πόλεμο, αλλά αναγκάζονται υπό την πίεση των λαών τους ή μεγάλων ομάδων που υποφέρουν, χωρίς να ξέρουν τις πραγματικές αιτίες, και εύκολα γίνονται θύματα προπαγάνδας και ιστορικού μίσους και φανατισμού.
Η απάντηση αυτή μπορεί να περιέχει στοιχεία αληθείας, αλλά πλησιέστερη προς την αλήθεια μού φαίνεται η θεωρία ότι δεν είναι οι λαοί γενικά, αλλά η οικονομική και πολιτική ελίτ κάθε χώρας που στο σύνολό τους καθορίζουν τις τύχες των λαών. Οι άνθρωποι της οικονομικής και πολιτικής ελίτ, δηλαδή οι άνθρωποι της εξουσίας, πιστεύουν ότι οι αρνητικές συνέπειες ενός πολέμου, ακόμη και στην περίπτωση ήττας, δεν πρόκειται να επηρεάσουν σημαντικά αυτούς και τις οικογένειές τους. Κατά συνέπεια, δεν έχουν σοβαρό λόγο να αποφύγουν το ρίσκο του πολέμου. Θα σκοτωθούν μερικές δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, θα καταστραφούν περιουσίες, αλλά αυτό δεν ενδιαφέρει την εξουσία.
Υπάρχει ακόμη η άποψη ότι όσα λένε οι σοφοί του κόσμου περί ηθικής και αρετής (π.χ. Πλάτων, Αριστοτέλης κ.ά.) είναι απλώς ωραία λόγια. Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος είναι ένα ζώον, ένας λύκος. Οπως έλεγε ο Πλαύτος, lupus est homo homini, δηλαδή ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος.
Δεν ξέρω αν αυτό είναι σωστό, πρέπει όμως να σημειώσω ότι ο λύκος σκοτώνει για να επιβιώσει και σκοτώνει μόνο όσο χρειάζεται, και όχι άλλον λύκο… Αντίθετα, ο άνθρωπος σκοτώνει από απληστία και όχι για επιβίωση. Το χειρότερο, σκοτώνει συνανθρώπους.
Είναι θλιβερό να σκέφτεσαι και να συζητάς αυτά τα πράγματα, αλλά είναι χρήσιμο γιατί μας κάνει να αναλογιζόμαστε σε τι κόσμο ζούμε, και ίσως αυτό μας δώσει κίνητρα και δύναμη για να τον αλλάξουμε.
* Ο κ. Θ. Π. Λιανός είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών