Τις προάλλες, όπως καθόμουν στη βεράντα, ο Οτο άρχισε να κυνηγάει σαν τρελός κάτι, αόρατο στο δικό μου μάτι, αλλά προφανώς πολύ σημαντικό για τον ίδιο. Υστερα από λίγο, τον είδα να πατάει με μανία ένα έντομο στο δάπεδο. Πριν αυτό σταματήσει να κινείται, ο Οτο το έκανε μια χαψιά και άρχισε να το μασάει ευχαριστημένος. Κριτς κρατς. Η πρώτη μου αυτόματη σκέψη ήταν να σηκωθώ να του το πάρω από το στόμα: «Μην τρως ζουζούνια, ρε σιχαμένο γατί, θα πάθεις τίποτε». Μετά θυμήθηκα αυτό ακριβώς: Είναι γάτα, οι γάτες τρώνε ζουζούνια και πολλά ακόμη «σιχαμένα». Οι γάτες δεν είναι άνθρωποι. Κι όμως, φαίνεται να θέλουμε να τις κάνουμε.
Σε έναν κόσμο που λατρεύει τα κατοικίδια και θεωρεί πλέον σχεδόν απαραίτητο να έχει τουλάχιστον ένα σε κάθε σπίτι, ακούγεται πολύ επίκαιρος ο Νίτσε, ο οποίος έγραφε ότι ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα στον κόσμο που ερμηνεύει τα πάντα με βάση τα δικά του μέτρα και σε σχέση με τον εαυτό του. Πράγματι, δεν πιστεύω πως καμία γάτα σκέφτεται ότι οι άνθρωποι θα έπρεπε να νιαουρίζουμε, να γλείφουμε τις πατούσες μας ή να τρώμε ζουζούνια. Τη γάτα τη νοιάζει ο εαυτός της. Εμάς μας νοιάζει ο δικός μας και της γάτας μας. Και έχουμε αρχίσει να ταυτίζουμε τα δύο επικίνδυνα.
Βάζουμε τα κατοικίδιά μας σε κρεβατάκια, τα ταΐζουμε με εξειδικευμένα μενού, τους βάζουμε λουριά, τα κλείνουμε στα σπίτια και σε κλουβιά όταν ταξιδεύουν. Δεν τα ρωτάμε, προφανώς· είμαστε απολύτως βέβαιοι ότι ξέρουμε τι είναι καλύτερο για αυτά.
Ο προβληματισμός αυτός φαίνεται ότι παίρνει διαστάσεις ανάλογες με την εμμονή μας με τα κατοικίδια. Είναι πλέον, αν μη τι άλλο, δείγμα πολιτισμού και ενσυναίσθησης να έχεις τουλάχιστον ένα στο σπίτι σου. Η πραγματική ενσυναίσθηση, όμως, είναι να προσπαθείς να καταλάβεις τις δικές του ανάγκες, όχι τις δικές σου σε προβολή επάνω του.
Ολο και περισσότεροι ηθικολόγοι για την καλή διαβίωση των ζώων, αλλά και κτηνίατροι, αναρωτιούνται μήπως, στην προσπάθειά μας να εξανθρωπίσουμε τα κατοικίδιά μας, το έχουμε παρακάνει. Οσο πιο πολύ αντιμετωπίζουμε τα κατοικίδια σαν ανθρώπους, υποστηρίζουν, τόσο πιο περιορισμένη και εξαρτημένη από εμάς γίνεται η ζωή τους και τόσο περισσότερα προβλήματα υγείας και συμπεριφοράς τούς δημιουργούμε.
Οπως γράφουν οι New York Times, περίπου τα δύο τρίτα των αμερικανικών σπιτιών έχουν τουλάχιστον ένα κατοικίδιο, από 56% το 1988, ενώ μόνο οι Αμερικανοί ξόδεψαν 136,8 δισ. δολάρια για τα κατοικίδιά τους το 2022, από 123,6 δισ. δολάρια το 2021. Υπολογίζεται ότι 91 εκατ. νοικοκυριά στην Ευρώπη έχουν τουλάχιστον ένα κατοικίδιο, σημειώνοντας αύξηση κατά 20 εκατ. την τελευταία δεκαετία. Ο πληθυσμός των κατοικίδιων στην Ινδία έφτασε τα 31 εκατ. το 2021, από 10 εκατομμύρια το 2011.
Εχουμε πάρα πολλά ζώα. Και αυτά αρχίζουν ολοένα και περισσότερο να μοιάζουν με εμάς ή, τουλάχιστον, αυτός φαίνεται να είναι ο στόχος μας. Υδροθεραπείες για σκύλους και διαμονή σε μπουτίκ ξενοδοχεία για γάτες είναι πλέον πολύ διαδεδομένα. Στο All the Best, μια αλυσίδα καταστημάτων για κατοικίδια στο Σιάτλ, τα πιο δημοφιλή προϊόντα είναι «παιχνίδια εμπλουτισμού» για αιλουροειδή και σκύλους, σχεδιασμένα για να κινούν το ενδιαφέρον των ζώων μας και να τα κάνουν ευτυχισμένα. Ολο και περισσότερο τα κατοικίδια «ξαπλώνουν μόνα τους και βαριούνται», είπε η Ανι ΜακΚολ, διευθύντρια μάρκετινγκ της αλυσίδας. Τι να κάνουν στο σπίτι, να δουν Netflix ή να πλύνουν τα πιάτα;
«Πλέον, βλέπουμε τα κατοικίδια όχι μόνο ως μέλη της οικογένειας αλλά ως ισοδύναμα με τα παιδιά μας», είπε στους ΝΥΤ ο Τζέιμς Σέρπελ, ομότιμος καθηγητής ηθικής και καλής μεταχείρισης των ζώων στη Σχολή Κτηνιατρικής του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια. «Το πρόβλημα είναι ότι οι σκύλοι και οι γάτες δεν είναι παιδιά και οι ιδιοκτήτες γίνονται όλο και πιο προστατευτικοί και περιοριστικοί. Ετσι τα ζώα δεν είναι σε θέση να εκφράσουν τη δική τους σκυλίσια και γατίσια φύση όσο ελεύθερα θα μπορούσαν».
Πράγματι, τα κατοικίδια παίζουν σταθερά τον ρόλο του υποκατάστατου για τα παιδιά που είτε δεν ήρθαν ποτέ στη ζωή ενός ανθρώπου είτε μεγάλωσαν και έφυγαν, αφήνοντας πίσω τους ένα κενό. Καλύπτεται αυτό με τη γάτα ή τον σκύλο; Αν προσποιείσαι ότι είναι το παιδί σου, ναι.
Στην πορεία και καθώς και οι ίδιοι κλεινόμαστε στα σπίτια μας όλο και πιο πολύ, αλλάζουμε ταυτόχρονα τη σχέση των ζώων μας με το περιβάλλον τους. Πολλές γάτες περνούν πλέον ολόκληρη τη ζωή τους μέσα στα σπίτια. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, ακόμη και τα σκυλιά της πόλης περνούσαν τον περισσότερο χρόνο τους σε εξωτερικούς χώρους, είτε σε αυλές είτε περιπλανώμενα στη γειτονιά. Τώρα, όπως είπε στους ΝΥΤ η Τζέσικα Πίερς, επιστήμονας της Βιοηθικής στο Κολοράντο, της οποίας το έργο επικεντρώνεται στις σχέσεις ζώων-ανθρώπων, «ο απελευθερωμένος και χαλαρός σκύλος θεωρείται ενάντια στη φυσική τάξη πραγμάτων». Το οποίο είναι από μόνο του παράδοξο.
Ενα από τα ταχύτερα αναπτυσσόμενα τμήματα της αγοράς είναι ο λεγόμενος τομέας περιορισμού κατοικίδιων ζώων, ο οποίος περιλαμβάνει κλουβιά και περίφραξη εσωτερικών χώρων, καθώς και ιμάντες κεφαλής και ηλεκτρονικά περιλαίμια. «Το επίπεδο περιορισμού που αντιμετωπίζουν τα σκυλιά είναι βαθύ», λέει η δρ Πίερς. Αν και πριν από αρκετές δεκαετίες τα σκυλιά ήταν πιο πιθανό να χτυπηθούν από αυτοκίνητα, πρόσθεσε, «αυτοί οι κίνδυνοι αντισταθμίζονταν από την ελευθερία της εμπειρίας και της κίνησης».
Ο Σέρπελ θέτει με λίγα λόγια το σύγχρονο παράδοξο για τα κατοικίδια: «Οι ιδιοκτήτες θέλουν σκυλιά, αλλά δεν θέλουν τα σκυλιά να συμπεριφέρονται σαν σκυλιά».
Ο περιορισμός και η απομόνωση, με τη σειρά τους, έχουν προκαλέσει αύξηση του άγχους και της επιθετικότητας των ζώων, εξήγησε ο ίδιος. Περίπου το 60% των γάτων και των σκύλων είναι πλέον υπέρβαροι ή παχύσαρκοι. Και, εν μέρει λόγω της επιβάρυνσης από τις δαπάνες για την ιδιοκτησία ζώων, όλο και περισσότεροι άνθρωποι εγκαταλείπουν ζώα σε καταφύγια, οδηγώντας σε υψηλότερα ποσοστά ευθανασίας. Το 2023, περισσότεροι από 359.000 σκύλοι υποβλήθηκαν σε ευθανασία σε καταφύγια στις ΗΠΑ, σύμφωνα με τη Shelter Animals Count, μια ομάδα υπεράσπισης των ζώων.
Θεωρητικά, όταν συμβιώνεις με ένα άλλο είδος, πρέπει ιδανικά να βρεις την ισορροπία μεταξύ της φύσης του και της δικής σου. Ο άνθρωπος σταμάτησε κάποια στιγμή να το κάνει αυτό και εξαναγκάζει τα ζώα να προσαρμοστούν εξολοκλήρου στη δική του φύση. «Ο ορισμός της ελευθερίας για έναν σκύλο, ένα ζώο που έχει εξημερωθεί τεχνητά, είναι ένα πραγματικά ενδιαφέρον θέμα», είπε στους ΝΥΤ η Αλεξάντρα Χόροβιτς, ερευνήτρια σκύλων στο Barnard College.
Σήμερα υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 900 εκατομμύρια σκυλιά στον πλανήτη. Τα περισσότερα ζουν ακόμη ελεύθερα. Αυτά έχουν μικρότερο προσδόκιμο ζωής και δεν έχουν καμία εγγύηση ότι θα βρουν φαγητό. Αλλά έχουν επιλογές. «Θα είχε ενδιαφέρον να σκεφτούμε πώς να κάνουμε τη ζωή ενός σκύλου πιο πλούσια σε επιλογές, ώστε να μην είναι απλώς δέσμιος των ιδιοτροπιών μας όλη την ώρα, ενώ δεν θα θέτει σε σε κίνδυνο την κοινωνία γενικότερα», λέει η Χόροβιτς.
Καθώς διάφορες χώρες εφαρμόζουν πολιτικές για την προστασία των κατοικιδίων, ο Χάρολντ Χέρτζογκ, επίτιμος καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Δυτικής Καρολίνας που μελετά τις σχέσεις ζώων – ανθρώπων, βλέπει επίσης ένα παράδοξο στην όλη υπόθεση: «Οσο περισσότερο βλέπουμε τους σκύλους και τις γάτες ως αυτόνομα πλάσματα, τόσο λιγότερο μπορούμε να δικαιολογήσουμε την κατοχή τους ως κατοικίδια», είπε στους ΝΥΤ.
Αρα, περιορίζοντας την αυτονομία τους, διατηρούμε και τη δική μας πεποίθηση ότι μας έχουν απόλυτη ανάγκη ακόμη και για να αναπνεύσουν. Που, φυσικά, δεν ισχύει.
Ομως, αν το καλοσκεφτείτε, οι άνθρωποι κάνουμε ακριβώς το ίδιο και με τα παιδιά μας ή ο ένας με τον άλλον: όσο περισσότερο ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα εξαρτάται από σένα, τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες έχει να μείνει κοντά σου για πάντα.
Πριν από μερικά χρόνια, ο δρ Χέρτζογκ έκανε διακοπές στο νησί Τομπάγκο και πέρασε μεγάλο μέρος του χρόνου του παρακολουθώντας τα αδέσποτα σκυλιά που τριγυρνούσαν εκεί. «Αναρωτήθηκα, θα προτιμούσα να ζήσω στο Μανχάταν ως χαϊδεμένος σκύλος ή θα προτιμούσα να είμαι σκύλος στο Τομπάγκο και να κάνω παρέα με τους φίλους μου;» είπε ο δρ Χέρτζογκ. Και κατέληξε: «Θα προτιμούσα να είμαι σκύλος στο Τομπάγκο». Κατά βάθος, όλοι μας το ίδιο θα θέλαμε, δρ Χέρτζογκ μας. Αλλά επειδή ελάχιστοι το κάνουμε, δυσκολευόμαστε να το επιτρέψουμε και στα ζώα.
Τα σκυλιά και τα γατιά δεν είναι άνθρωποι, καταλήγουν οι ειδικοί, κάτι που ούτως ή άλλως είναι ολοφάνερο. Θα ήταν πολύ χρήσιμο να προσπαθούμε να βλέπουμε τα πράγματα από τη δική τους οπτική. Δεν θέλει κρεβατάκι, θέλει να κυλιστεί στο χώμα. Δεν θέλει καναπέ, θέλει να τρέξει.
Δεν θέλει κροκέτες με σολομό και κινόα ή τουλάχιστον δεν θέλει μόνο αυτό. Θέλει να μασουλήσει το σιχαμερό ζουζούνι. Και να έρθει μετά να τρίψει τη μούρη του στη δική σου, διότι στο ένστικτο είναι κυνηγός και περήφανος που έπιασε το θήραμα. Τι να του πω; «Φύγε, σιχαμένο γατί. Πήγαινε πλύνε τα δόντια σου και έλα μετά»;
Χάδι, ζουζούνι, κριτς κρατς, ισορροπία. Ευτυχία.