Η ιστορία με τον Τζορτζ Μπέρναρντ Σο και τη βύθιση του «Τιτανικού» είναι ελάχιστα γνωστή. Ο διάσημος ιρλανδός συγγραφέας και κριτικός (που έλαβε το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1925) θύμωσε πολύ με τον τρόπο που ο Τύπος της εποχής παρουσίαζε και η κοινωνία αποδεχόταν το ναυάγιο του διάσημου πλοίου τον Απρίλιο του 1912, και έγραψε μια σειρά άρθρων που παραμένουν κλασικά στο είδος τους. Στα άρθρα αυτά απάντησε ο σερ Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, «πατέρας» του Σέρλοκ Χολμς, για να ακολουθήσει ένα εξαίσιο λογοτεχνικό ξεκατίνιασμα.
Στο πρώτο του άρθρο, το οποίο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Daily News and Leader και είχε τίτλο «Κάποια αμνημόνευτα ήθη» ο Σο αναρωτήθηκε γιατί η τραγωδία προκάλεσε «μια έκρηξη ρομαντικών ψεμάτων».
Δεν είχε άδικο· τα «ρεπορτάζ» των εφημερίδων θα μπορούσαν θαυμάσια να έχουν κερδίσει λογοτεχνικό βραβείο, αλλά απείχαν πολύ από την πραγματικότητα: Περιγραφές ανείπωτου ηρωισμού, δακρύβρεχτες προσωπικές ιστορίες για τις τελευταίες πολύ γενναίες στιγμές των ανθρώπων, για την ιπποσύνη του πληρώματος, για την ορχήστρα που έπαιζε μέχρι να βυθιστεί το πλοίο, αλλά και για τον ηρωικό καπετάνιο του, ο οποίος αρνήθηκε να το εγκαταλείψει και όπως γραφόταν τότε αυτοπυροβολήθηκε στη γέφυρα.
Ολα αυτά, όμως, που μας καταδιώκουν ως σήμερα στις –πολύ μέτριες– ταινίες, ήταν, όπως αποδείχθηκε ψέματα. «Είναι αξιοπρόσεκτο», έγραψε ο Σο, «ότι σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει συνήθως στο ανθρώπινο είδος, αν πιστέψουμε τον Τύπο στον “Τιτανικό”, όλοι στάθηκαν απολύτως ατρόμητοι μπροστά στο θάνατο».
«Είναι αδιανόητο ότι ένα σύγχρονο έθνος, αντί να σκύψει το κεφάλι με συντριβή και να αναζητήσει ευθύνες, μετατρέπει την τραγωδία αυτή σε μια έκρηξη ρομαντικής μυθοπλασίας, στην οποία όλοι οι άντρες –εκτός από τους ξένους– είναι ήρωες, τα γενναία βρετανικά πιστόλια εμποδίζουν τους ξένους αυτούς να ποδοπατήσουν, στη δειλή τους απόπειρα να σωθούν, τους δικούς μας ανθρώπους και ο καπετάνιος είναι ο απόλυτος υπερήρωας».
Οσο για την ορχήστρα που συνέχιζε να παίζει, οδήγησε πολλούς στον θάνατο, είπε ο συγγραφέας. Το πλοίο βυθιζόταν, αλλά ο καπετάνιος και το πλήρωμα δείλιασαν να πουν την αλήθεια στους επιβάτες και άφησαν τους περισσότερους να νομίζουν ως την τελευταία στιγμή ότι όλα είναι υπό έλεγχο. Ετσι, οι περισσότεροι επιβάτες της τρίτης θέσης, φτωχοί μετανάστες οι περισσότεροι, δεν πρόλαβαν καν να καταλάβουν τι συνέβη, πριν βυθιστούν με το πλοίο.
Πολλές μαρτυρίες έκαναν λόγο για ανθρώπους που πνίγονταν αλλά οι ναύτες στις βάρκες δεν γύριζαν να τους περισυλλέξουν. Ο Τύπος θέλησε να τις «θάψει». «Φοβόντουσαν», έγραψε ο Σο. «Κι αυτό είναι πολύ ανθρώπινο και πολύ φυσιολογικό. Γιατί αισθανόμαστε την ανάγκη να τους προσδώσουμε υπεράνθρωπες ιδιότητες;».
Οσο για τον «ηρωικό» καπετάνιο, ο Σο έγραψε απλώς την αλήθεια: ο Εντουαρντ Σμιθ ήταν ο άνθρωπος που έριξε τον «Τιτανικό» στο παγόβουνο, ενώ ήξερε ότι τόσο η πορεία του όσο και η ταχύτητα του πλοίου ήταν πολύ επικίνδυνη. Υπάκουσε στις εντολές της εταιρείας, όμως. Οχι απλώς δεν ήταν ήρωας, ήταν εγκληματίας, έγραψε ο Σο: «Ολοι οι άντρες πρέπει να είναι ήρωες, αλλά ο καπετάνιος πρέπει να είναι υπερήρωας, ένας εκπληκτικός ηγέτης, ήρεμος, ηρωικός, απαθής στον κίνδυνο και τον θάνατο και μια ζωντανή εγγύηση πως ό,τι κι αν πάει στραβά, δεν φταίμε εμείς, αντιθέτως, ήταν θρίαμβός μας. Κι όμως, αυτός τους σκότωσε…».
Ο Κόναν Ντόιλ το πήρε προσωπικά και ανέλαβε να υπερασπιστεί τη χαμένη τιμή των Βρετανών: Μια εβδομάδα αργότερα έγραψε: «Είναι θλιβερό να βλέπεις έναν άντρα αναμφίβολης ιδιοφυΐας να χρησιμοποιεί τα ταλέντα του για να παρουσιάσει με άσχημο τρόπο και να κατηγορήσει τον ίδιο τον λαό του».
Η διαμάχη συνεχίστηκε αρκετά στο ίδιο ύφος, όμως τα ρεπορτάζ του Σο άσκησαν τόση πίεση, που η βρετανική κυβέρνηση αποφάσισε να αναζητήσει τελικά ευθύνες για το ναυάγιο, παρά τις αρχικές τις προσπάθειες να παρουσιαστεί αυτό κάπως σαν «θέλημα Θεού» και ταυτόχρονα θρίαμβος της βρετανικής ναυσιπλοΐας. Και υπήρχαν ευθύνες· πολύ βαριές κιόλας. Και έφταναν πολύ ψηλά.
Πέρασαν 110 χρόνια από τότε και οι άνθρωποι συνεχίζουν να πνίγονται, ενώ άλλοι άνθρωποι διαφωνούν για τις αιτίες και τις ευθύνες.
Εάν ζούσαν σήμερα, ο Τζορτζ Μπέρναρ Σο και ο Αρθουρ Κόναν Ντόιλ, πιθανώς θα τσακώνονταν στο Twitter και κάτω από τις αναρτήσεις τους δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι θα έγραφαν το μακρύ τους και το κοντό τους, άλλοι ως αυτόκλητοι ειδήμονες, άλλοι μέσα από το πρίσμα των προσωπικών ιδεολογιών τους (ή ιδεοληψιών), άλλοι τυφλωμένοι από κομματικά ή προσωπικά ή άλλα ζητήματα, πολλοί από αυτούς με απόλυτες βεβαιότητες και ταχύτητες που θα ξεπερνούσαν το ίδιο το συμβάν.
Ολοι τους θα ήξεραν τι συνέβη και θα κατείχαν την απόλυτη αλήθεια. Ο Κόναν Ντόιλ δεν θα έγραφε ποτέ τον Σέρλοκ Χολμς, με τόση βεβαιότητα γύρω σου, δεν χρειάζεσαι ντετέκτιβ. Ο Σο ίσως θα έγραφε κάποια από τα επεισόδια του «Black Mirror».
Ο Κόναν Ντόιλ κατηγόρησε τελικά τον Σο για «έλλειψη καλού γούστου και ανθρωπιάς», επειδή «πλήγωνε τα αισθήματα των άλλων». Ο Σο έγραψε τελικά ότι τα επίσημα αφηγήματα απλώς αντανακλούν την κοινή γνώμη: «Ολοι, κοινό πολιτικοί και κλήρος, δείχνουν να θέλουν να πιστέψουν αυτά που γράφονται», κατέληξε, «μάλλον εγώ είμαι ο τρελός».
Ο «Τιτανικός», μέσα από τη ματαιοδοξία και την απληστία των ιδιοκτητών του, πήρε στον πάτο του ωκεανού 1.500 ανθρώπους. Και, 110 χρόνια αργότερα, μάλλον και άλλους πέντε, που σαν κι εκείνον τον κολοσσό των υδάτων, θεώρησαν εαυτόν άτρωτο. Η αναλογία ήταν σχετική με το σήμερα: Οι περισσότεροι από τους πνιγμένους ήταν φτωχοί μετανάστες, όπως αυτοί στο ναυάγιο της Πύλου. Ανάμεσά τους, όμως, υπήρχαν και κάποιοι πολύ πλούσιοι της εποχής, όπως αυτοί στο βαθυσκάφος «Τιτάνας». Οι πρώτοι θα παραμένουν εν πολλοίς ανώνυμοι. Για τους δεύτερους ήδη διαβάζουμε χιλιάδες λέξεις και θα ξοδεύονται εκατοντάδες εκατομμύρια μήπως και βρεθούν.
Πολλές αναλογίες ήταν σχετικές με το σήμερα: Η απληστία, η ματαιοδοξία, η αμετροέπεια, η έλλειψη συναίσθησης και ενσυναίσθησης, όλα αυτά σκοτώνουν ανθρώπους. Η εθελοτυφλία σκοτώνει την αλήθεια. Μικροί Τιτανικοί και Κίτρινα Υποβρύχια, η πραγματικότητα και η εθελουσία παραίσθηση αντίστοιχα, συγκρούονται καθημερινά.
Τα μέσα έχουν αλλάξει μόνο.
* As we live a life of ease
Every one of us
Has all we need
Sky of blue
And sea of green
In our yellow
Submarine
(«Yellow Submarine», 1966, John Lennon / Paul McCartney)