Η 25η Μαρτίου 2022 ως η πρώτη Εθνική Εορτή μετά από τους εορτασμούς των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση έχει μια ιδιαιτερότητα σε σχέση με τις προηγούμενες επετείους, ακόμα και από την περσινή: Το πλήθος των εκδηλώσεων και των εκδόσεων μέσα στο 2021 πέτυχε μία μετατόπιση της εικόνας της επανάστασης από τον χώρο του Μύθου σε αυτόν της Ιστορίας. Προφανώς όχι για όλους, σίγουρα όμως οι προσεγγίσεις με τις οποίες εξετάστηκε το γεγονός ως καθαρά ιστορικό, προκαλούν το ενδιαφέρον σε μια μεγάλη μερίδα Ελλήνων, κρίνοντας και από τις λίστες των ευπώλητων βιβλίων μέχρι και σήμερα.
Ένα από τα βιβλία που περιλαμβάνουν οι λίστες αυτές συνεχόμενα από την έκδοσή του τον περασμένο Δεκέμβριο είναι αυτό του Μαρκ Μαζάουερ (Mark Mazower) με τον τίτλο «Η Ελληνική Επανάσταση» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια). Ο Μαρκ Μαζάουερ είναι βρετανός ιστορικός, καθηγητής στο πανεπιστήμιο Κολούμπια (Columbia), ενώ το 2021 πολιτογραφήθηκε έλληνας πολίτης. Το επιστημονικό του ενδιαφέρον για την Ελλάδα δεν είναι νέο, καθώς και αρκετά προηγούμενα βιβλία του έχουν θέμα τη χώρα μας, γεγονός που προδίδει μία ευρεία αντίληψη για την κοσμοθεωρία του ελληνικού λαού, τους προγόνους του οποίου εξετάζει.
Διαβάζοντας κανείς αυτό το βιβλίο, αισθάνεται σύντομα ένα σοκ αντίστοιχο με αυτό των φιλελλήνων που επισκέπτονταν την Οθωμανική Ελλάδα περιμένοντας να επιβεβαιώσει η πραγματικότητα την εικόνα που τους είχε δημιουργήσει η κλασική τους παιδεία. Έτσι και με την πραγματικότητα που περιγράφει γλαφυρά ο Μαζάουερ σβήνει ο μυθικός προβολέας που φωτίζει τους ήρωες του 1821 —και αυτοί και η εποχή τους μπαίνει κάτω από το φως του μικροσκοπίου.
Αυτό που νομίζω εντυπωσιάζει περισσότερο από την απόκλιση της πραγματικότητας της εποχής και τους χαρακτήρες των πρωταγωνιστών σε σχέση με την εικόνα που έχει καθιερωθεί, είναι η ομοιότητα των κινήτρων και των συμπεριφορών τους με το σήμερα. Κάτι που είναι ασφαλώς λογικό, αλλά δεν παύει να εκπλήσσει όταν οι άνθρωποι στους οποίους αποδίδονται αυτά τα κίνητρα και οι πράξεις είναι ο Κολοκοτρώνης, ο Καραϊσκάκης, ο Ανδρούτσος, ο Παπαφλέσσας: προσπάθεια κοινωνικής ανέλιξης, φιλαργυρία, βιαιότητα απέναντι σε τούρκους αλλά και έλληνες αμάχους, συμφεροντολογική συχνή μετακίνηση από το στρατόπεδο των Ελλήνων σε αυτό των Τούρκων, καταστροφικό πείσμα και εγωισμός. Η αναφορά σε αυτά τα χαρακτηριστικά δεν μειώνει την προσφορά, τον ηρωισμό και την επιμονή, αλλά τα συνοδεύει σαν διαφορετικές πλευρές πολυδιάστατων προσωπικοτήτων και εποχών. Η απροθυμία των Υδραίων να υποστηρίξουν τους Μεσολογγίτες λόγω απουσίας μισθοδοσίας συνυπάρχει με τον ηρωισμό και την επιμονή των πολιορκημένων.
Επίσης εντυπωσιακή είναι η ανάδειξη του ρόλου των συγκυριών και τον γεγονότων που δρουν παράλληλα και τελικά οι παράπλευρες συνέπειές τους, σαν το φαινόμενο της πεταλούδας, ωθούν τα πράγματα προς εκείνη την κατεύθυνση που καθιστά το αδιανόητο σταδιακά δυνατότητα: Παράδειγμα ο θάνατος του Μπάιρον στο Μεσολόγγι που είχε καταλυτική επίδραση στον τρόπο πρόσληψης του Αγώνα από την Ευρώπη, πολύ περισσότερη από την εν ζωή συνεισφορά του. Η αναίτια εντολή θανάτωσης του Χουρσίτ Πασά από τον σουλτάνο Μαχμούτ Β’, ή η υπεροπτική του συμπεριφορά απέναντι στο στόλο των τριών δυνάμεων στο Ναυαρίνο είχαν δυσανάλογη επίδραση στην εξέλιξη των πραγμάτων. Η ανάδειξη του Νικόλαου του Α’ ως Τσάρου ή η τοποθέτηση του Κάνιγκ ως βρετανού υπουργού Εξωτερικών ήταν καθοριστικής σημασίας για την υποστήριξη των ξένων. Ενώ συνηθίζουμε να αποδίδουμε τα ιστορικά γεγονότα ως το αποτέλεσμα στοχευμένων ενεργειών μεγάλων δυνάμεων ή συμφερόντων, η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης αποδεικνύει ότι τέτοιες ενέργειες στην ιστορία ενδέχεται είτε να μην είναι στοχευμένες, είτε να είναι το αποτέλεσμα συνισταμένης επιμέρους δυνάμεων με διαφορετικές αφετηρίες.
Μια από αυτές τις δυνάμεις ήταν η ενθουσιώδης υποστήριξη των Ευρωπαίων, η οποία ενισχυόταν από τον αποτροπιασμό για τις βαρβαρότητες των Οθωμανών (ενίοτε μετριαζόταν και από τον αποτροπιασμό τους για τη βαρβαρότητα με ανεστραμμένους τους ρόλους θύτη και θύματος). Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο σε αυτή τη συγκυρία του πολέμου της Ουκρανίας, όπου πάλι, όπως και τότε, υποτιμήθηκε εκ μέρους του ισχυρού τόσο η θέληση του αδύναμου για αντίσταση όσο και η υποστήριξη του ξένου παράγοντα, θα προσέξει και μια άλλη ομοιότητα με το σήμερα: Την κατηγορία προς τους Δυτικούς για υποκρισία. Όταν οι Ευρωπαίοι διαμαρτύρονταν στους οθωμανούς αξιωματούχους για τον εξανδραποδισμό των Ελλήνων, η απάντηση εκείνων ήταν ότι οι Ευρωπαίοι ήταν υποκριτές, καθώς είχαν ανεχτεί το δουλεμπόριο για αιώνες με σκοπό το κέρδος, καθώς και διότι δεν παρεμβαίνουν με τον ίδιο τρόπο να εμποδίσουν τον αυτοκράτορα της (συμμάχου) Ρωσίας να στέλνει τους υπηκόους του στη Σιβηρία. «Ώστε λοιπόν υπάρχει ένας νόμος ανθρωπιάς για την Τουρκία και ένας για τη Ρωσία!».
Η οπτική της Ελληνικής Επανάστασης μέσα από ένα απομυθοποιητικό πρίσμα δεν ξεθωριάζει το μεγαλείο των ανθρώπων που αγωνίστηκαν. Το αντίθετο, αναδεικνύει την πολυχρωμία τους και τοποθετώντας τους σε μια θέση οπού μπορούμε να βλέπουμε καθαρά τις ομοιότητές τους με εμάς, καθιστά ακόμα περισσότερο αξιοθαύμαστο το αποτέλεσμα των ενεργειών τους. Το βιβλίο του Μαζάουερ είναι ένα τέτοιο πρίσμα.