24 Ιουλίου 1828. Τα μέτρα του Καποδίστρια κατά της επιδημίας πανώλης (τα οποία παρουσιάσαμε συνοπτικά εδώ) παραμένουν σε ισχύ. Ο κρατικός μηχανισμός τα εφαρμόζει με σχολαστικότητα. Ιδιαίτερα όταν αφορούν την Αίγινα, όπου κατοικεί και ο Κυβερνήτης. Εκείνο το ζεστό βράδυ, όμως, της 24ης Ιουλίου, ένας κορυφαίος πολιτικός δεν φαίνεται να τα σεβάστηκε.
Δεν είναι άλλος από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, τον ιστορικό της Επανάστασης, στενό συνεργάτη του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, φιλελεύθερο διανοούμενο και πολιτικό και πατέρα του Χαρίλαου. Αλλά εκείνο το βράδυ ο Τρικούπης είχε άλλη μια ιδιότητα. Ήταν ο «πρωθυπουργός» του Καποδίστρια, όπως τον χαρακτηρίζει η Λύντια Τρίχα στη συναρπαστική βιογραφία «Σπυρίδων: Ο Αλλος Τρικούπης, 1788-1873» (εκδ. Πόλις, 2019) (βλ. εδώ ένα κείμενό μου για το βιβλίο).
Ο Καποδίστριας είχε επιλέξει τον Τρικούπη ως τον στενότερό του συνεργάτη. Τον όρισε, στις 26 Ιανουαρίου 1828, «Γραμματέα της Επικράτειας», δηλαδή, τυπικά, τον ανώτερο κρατικό αξιωματούχο μετά τον Κυβερνήτη. Στην πραγματικότητα βέβαια ο ρόλος του ήταν διακοσμητικός – έμοιαζε με εκείνον του αντιπροέδρου των ΗΠΑ. Πολύ γρήγορα θα απογοητευθεί και θα παραιτηθεί αλλά θα έρθει και σε σύγκρουση με τις αντιδημοκρατικές πρακτικές του Καποδίστρια.
Εκείνο το απόγευμα, λοιπόν, ο 40χρονος Σπυρίδων Τρικούπης ταξίδευε από τον Πόρο προς την Αίγινα πάνω στο σπετσιώτικο πλοίο του Δημήτρη Ορλώφ. Όταν το πλοίο πλησίασε στις νοτιοδυτικές ακτές του νησιού, ο καπετάνιος κατέβασε τη βάρκα του πλοίου για να αποβιβαστούν στο νησί, ο Τρικούπης και ο υπηρέτης του. Εκεί όμως, λίγο πιο πάνω από τη νησίδα Μονή (που ανήκει μέχρι σήμερα στην Ιερά Μονή Χρυσολεόντισσας της Αίγινας), τον σταμάτησε το πλοίο «Γαλήνη» που εφάρμοζε την «υγειονομική ζώνη». Τον ενημέρωσαν ότι δεν μπορεί να αποβιβασθεί εάν δεν τηρούσε τις υγειονομικές διατάξεις. Ο Τρικούπης όμως βιαζόταν και έδωσε εντολή στους ναύτες να προσεγγίσουν το λιμάνι.
Εφτασε στο λιμάνι της Αίγινας γύρω στις 9 το βράδυ. Εκεί ο υπολιμενάρχης μαζί με άλλους τέσσερις λιμενικούς προσπάθησαν να τον σταματήσουν. Του ζήτησαν να περάσει από το Υγειονομείο του νησιού, έστω τυπικά, να κληθεί ο υγειονόμος και να δοθεί μετά η άδεια εξόδου.
Η απάντηση που έλαβαν από τον υπηρέτη του Τρικούπη ήταν αυτή:
– Καλά, δεν μας γνωρίσατε; Ελα, τελειώνετε να κατέβουμε. Μεταφέρουμε τον κ. Τρικούπη που βιάζεται πολύ!
Οι λιμενικοί ανταπάντησαν:
– Ναι, σας γνωρίσαμε, αλλά πρέπει να περιμένετε εδώ να ειδοποιήσουμε το Υγειονομείο.
Ακούστηκε τότε η φωνή του ίδιου του Τρικούπη από τη βάρκα:
– Δεν ξέρεις ποιος είμαι εγώ; Είμαι ο Τρικούπης!
Υπολιμενάρχης ήταν ο Ψαριανός Γιώργος Μαμούνης. Θα απευθύνει τον λόγο στον ίδιο τον Τρικούπη:
– Σας γνωρίζω κύριε Τρικούπη και καλώς ορίσατε. Αλλά δεν πρέπει να αγνοήσετε τα μέτρα και να παραβιάσετε τον νόμο. Ακόμα και ο Κόντε Βιάρος (ο αδελφός του Καποδίστρια και έκτακτος επίτροπος των Δυτικών Σποράδων) πέρασε από το υγειονομείο όταν έφτασε στην Αίγινα.
Δεν του απάντησε κανείς. Ακούστηκε, απλώς, από τη βάρκα ότι σε λίγο θα καταφτάσει και ο Κυβερνήτης. Θα τολμήσουν, άραγε, να σταματήσουν κι εκείνον;
Ταυτόχρονα ο υπηρέτης του Τρικούπη έδωσε εντολή στους ναύτες να τους αποβιβάσουν. Ο Τρικούπης αποβιβάστηκε κανονικά, μαζί με τον υπηρέτη του, χωρίς να απαντήσει στις έντονες διαμαρτυρίες του υπολιμενάρχη. Δεν χρειάζεται, βέβαια, να αναφέρω ότι δεν εμποδίστηκαν ούτε συνελήφθησαν από τους λιμενικούς.
Ο υπολιμενάρχης ενημέρωσε αμέσως με γραπτή αναφορά τον 39χρονο χιώτη γιατρό Γεώργιο Γλαράκη. Ο Γλαράκης ήταν ο υγειονόμος της Αίγινας. Δεν συμπαθούσε καθόλου τον Τρικούπη, γιατί ενώ ο Γλαράκης ήταν ρωσόφιλος αγανακτούσε που έβλεπε τον αγγλόφιλο Τρικούπη να έχει λάβει τέτοια υψηλή θέση κοντά στον Κυβερνήτη (ενώ θεωρούσε ότι και ο ίδιος είχε τα προσόντα). Αποφάσισε να τον καταγγείλει στον έκτακτο επίτροπο, τον Βιάρο Καποδίστρια. Αλλά το έκανε με μαεστρία. Επισύναψε την αναφορά του υπολιμενάρχη και τέσσερις μαρτυρικές καταθέσεις. Η μία είναι του λιμενικού Γιάννη Κοντού, η δεύτερη του λιμενικού Κωνσταντίνου της Αρετής, η τρίτη του επτανήσιου καπετάνιου Επαμεινώνδα Πανά (ο οποίος είχε έρθει με ένα τρεχαντήρι από τα Μέθανα που εκείνη την ώρα το απολύμαναν) και η τέταρτη του ζακυνθινού καπετάνιου Διονύσιου Λαγκούση (που είχε έρθει από τον Πόρο με καΐκι και βρισκόταν σε καραντίνα) . Από τον φάκελο που έστειλε στον Βιάρο (και ο οποίος έχει διασωθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους), μαθαίνουμε σήμερα τις λεπτομέρειες.
Ο Γλαράκης δεν αρκείται μόνο στα στοιχεία που συγκέντρωσε, αλλά εκφράζει ευθαρσώς και τις απόψεις του:
«Πραγματικά προκαλεί φρίκη η συμπεριφορά του κ. Τρικούπη! Που με τόση αυθάδεια και αψηφισιά, ενώ κατέχει ένα τόσο υψηλό αξίωμα, τόλμησε να καταπατήσει τις υγειονομικές διατάξεις! Αυτή του η αυθάδεια είναι επικίνδυνη γιατί θα αποτελέσει ένα ολέθριο παράδειγμα και για πολλούς άλλους να παραβιάσουν τους νόμους! Αλλά υπάρχει και ένας επιπλέον κίνδυνος. Με τη συμπεριφορά του ενισχύει τις υποψίες των ανόητων ότι δεν είναι απαραίτητα αυτά τα αυστηρά μέτρα αλλά ότι ο Κυβερνήτης τα υιοθέτησε για να βασανίσει τον δύστυχο λαό. Σας παρακαλώ, κ. Επίτροπε, να σκεφτείτε πόσο ολέθριο θα ήταν κάτι τέτοιο!
»Ο τίμιος και ηθικός πολίτης οφείλει πρώτος αυτός να δίνει το καλό παράδειγμα υπακούοντας στους νόμους. Αυτό ισχύει πολύ περισσότερο γι’ αυτούς που κατέχουν υψηλά αξιώματα. Γιατί τι να πει ο απλός λαός αν δει τα μέλη της κυβέρνησής του να παραβιάζουν τους νόμους; Προφανώς θα πει ότι οι νόμοι δεν ισχύουν το ίδιο για όλους τους πολίτες. Ότι δεν ισχύουν για τους κυβερνητικούς αξιωματούχους. Ότι εφαρμόζονται μόνο στους καημένους τους πολίτες. Σ’ αυτά τα ολέθρια αποτελέσματα μπορεί να οδηγήσει αυτή η ξεδιάντροπη παραβίαση των υγειονομικών διατάξεων από τον κ. Τρικούπη.
»Λαμβάνω το θάρρος, κύριε έκτακτε επίτροπε, να σας ζητήσω να εξετάσετε με μεγάλη σοβαρότητα αυτήν την ξεδιάντροπη περιφρόνηση της υγειονομικής υπηρεσίας της Αίγινας. Είμαι βέβαιος ότι θα εφαρμοσθεί ο νόμος και θα τιμωρηθεί αυτός που τον παραβίασε. Εάν, όμως, η διοίκηση κάνει τα στραβά μάτια σ’ αυτήν την παράβαση (κάτι που ελπίζω πως δεν θα συμβεί), να είστε βέβαιος ότι από εδώ και πέρα η υγειονομική νομοθεσία θα πάψει να εφαρμόζεται».
Ο Τρικούπης απάντησε στον Γλαράκη γραπτώς. Αλλά ο Γλαράκης (που όπως διαπιστώσατε έβγαλε το άχτι του) δεν επισυνάπτει την απάντηση του Τρικούπη στον φάκελο που στέλνει στον Βιάρο. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι ο Τρικούπης τιμωρήθηκε. Υποθέτω τα είπαν το πρωί της μεθεπόμενης με τον Καποδίστρια, ο οποίος έφτασε στις 26 Ιουλίου, κι αυτός από τον Πόρο. Δεν γνωρίζω αν ο Κυβερνήτης πέρασε από το Υγειονομείο. Πάντως ο Γλαράκης, μετά την απομάκρυνση του Τρικούπη, θα διοριστεί διοικητής του Πόρου το 1830 ενώ το 1831 ο Κυβερνήτης θα τον βάλει επιτέλους και στην Κυβέρνηση.
ΥΓ. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον ακαταπόνητο ιστοριοδίφη ιερέα Γεώργιο Πετρή και την κοινή συνεργάτιδά μας Αγγελική Διαμαντοπούλου που ανακάλυψαν τον φάκελο στα ΓΑΚ, τον μετέγραψαν και μου επισήμαναν τη σημασία του.
* Ο Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι μέλος της επιτροπής «Ελλάδα 2021» και Διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ) όπου διευθύνει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΕΦίΜ με θέμα «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση». Το βιβλίο του για την Επανάσταση του 1821 θα κυκλοφορήσει στις ΗΠΑ το 2021.