Έχουν περάσει 30 χρόνια από την έναρξη της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης στη χώρα μας, η οποία ξεκίνησε με αφορμή την παγκόσμια κατακραυγή για τις απάνθρωπες συνθήκες νοσηλείας στο Ψυχιατρείο της Λέρου. Και ύστερα από 30 χρόνια προσπαθειών για πλήρη αναδιάρθρωση του τομέα της Ψυχικής Υγείας, για μια ανθρώπινη αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών ως ισότιμων πολιτών της κοινωνίας μας και για τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου δικτύου ποιοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του πληθυσμού, η Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάρρευσης και της ακύρωσης όλων των επιτευγμάτων της.
H λειτουργία των φορέων υλοποίησης της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης μέσω του Προγράμματος «Ψυχαργώς» είναι, από οικονομικής πλευράς, στον αέρα, ενώ σε κάθε δύσκολη στιγμή οι φορείς λοιδορούνται και γίνονται προσπάθειες να συνδεθούν στα μάτια της κοινής γνώμης με σκάνδαλα και αναξιοκρατία. Η επιστημονική κοινότητα, από την άλλη πλευρά είναι κατακερματισμένη: Οργανωμένος επιστημονικός διάλογος δε γίνεται και η κοινή γνώμη βομβαρδίζεται με αντικρουόμενες απόψεις για ένα θέμα που αγγίζει τους πιο μύχιους φόβους της, αυτούς περί τρέλας και επικινδυνότητας.
Με το άρθρο μου αυτό θα ήθελα να φώτισω μια πολύ σημαντική πτυχή της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και της λειτουργίας των φορέων υλοποίησής της, που είναι η σημαντική συμβολή στην εκπαίδευση και την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης, κυρίως σε θέματα που αφορούν την ψύχωση, την κοινοτική ψυχιατρική και την ευαισθητοποίηση της κοινότητας.
Οταν ο Καθηγητής Π. Σακελλαροπουλος –ένας εκ των πρωτοπόρων στην εισαγωγή και την εφαρμογή των πρακτικών της Κοινοτικής Ψυχιατρικής στην Ελλάδα – ξεκινούσε το 1981 πιλοτικά την Κινητή Μονάδα στη Φωκίδα, όλα ήταν άγνωστα και έπρεπε να ανακαλυφθούν. Η βασική ιδέα ήταν να καλυφθεί ψυχιατρικά ένας Νομός απομακρυσμένος από το κέντρο και χωρίς άλλες υπηρεσίες Ψυχικής υγείας. Το πρώτο που εφάρμοσαν ο Καθ. Σακελλαρόπουλος και οι συνεργάτες του ήταν η εντατική αγωγή της κοινότητας πριν ακόμα δούν τον πρώτο άρρωστο. Κατανόηση και εκπαίδευση της κοινότητας είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για να να συμμαχήσει ο πληθυσμός και να δεχθεί τον ασθενή στους κόλπους του, ακόμα και όταν είναι σε κρίση. Στη συνέχεια ο ασθενής και η οικογένεια έπρεπε να πεισθούν για τη σταθερότητα της δουλειάς καθώς και για τις διαβεβαιώσεις, που τότε φάνταζαν εντελώς εξωπραγματικές, οτι η νοσηλεία θα αποτρεπόταν και τα προβλήματα του ασθενούς θα αντιμετωπίζονταν και με ψυχολογική στήριξη.
Μετά ήρθαν τα οικοτροφεία και τα διαμερίσματα για την αποασυλοποίηση των ασθενών από τα μεγάλα ψυχιατρεία της χώρας, με απώτερη επιδίωξη το σταδιακό κλείσιμό τους. Ασθενείς μεταφέρονται στην κοινότητα. Ζουν αξιοπρεπώς. Οι επιστήμονες αρχίζουν να ενδιαφέρονται για την επαγγελματική και κοινωνική αποκατάστασή τους. Πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, μέσω μη κερδοσκοπικών οργανισμών εμπλέκονται ενεργά με την ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Ιδέες πρωτοπωριακές βρίσκουν χώρο να ακουστούν, αλλα και να εφαρμοστούν.
Αρχίζουν, πάλι με την πρωτοβουλία του Καθ. Σακελλαρόπουλου, να οργανώνονται μεταπτυχιακές σπουδές και σεμινάρια με αντικείμενο την κοινοτική ψυχιατρική, η οποία συνδέεται με το πανεπιστήμιο. Διδάσκεται προπτυχιακά και έχει βασική θέση στα επιστημονικά συνέδρια, Ελληνικά και Ευρωπαϊκά. Επαγγελματίες ψυχικής υγείας ειδικεύονται στην κοινοτική ψυχιατρική και με τον τρόπο αυτό αξιόλογοι νέοι άνθρωποι στελεχώνουν τους φορείς, αλλά και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, έν γένει στη χώρα. Όσες χώρες ξεκινούν τώρα την αντίστοιχη μεταρρύθμιση (Αν. Ευρώπη, Βαλκάνια), αναζητούν στην Ελλάδα επιστήμονες πεπειραμένους για να τους βοηθήσουν, ενώ δυτικοευρωπαϊκές χώρες υιοθετούν Ελληνικές πρακτικές, όπως αυτή των Κινητών Μονάδων Ψυχικής Υγείας, για την επίλυση δυσκολιών που ανακύπτουν στο δικό τους σύστημα.
Είναι νομίζω η ώρα να αντιληφθούμε σαν κοινωνία οτι δε μπορούμε να επενδύουμε, να παράγουμε και στη συνέχεια να πετάμε το προϊόν μας στα σκουπίδια.
Εχουμε υποχρέωση απέναντι στους ασθενείς και τις οικογένειές τους, αλλά και σε κάθε πολίτη, που δικαιούται πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες Ψυχικής υγείας. Απέναντι στις κοινωνίες που ευαισθητοποιήσαμε και εκπαιδεύσαμε στην ψυχική νόσο και την αποδοχή της διαφορετικότητας και τώρα υπό το κράτος της κρίσης και της ανασφάλειας τείνουν να παλινδρομήσουν σε θέσεις φοβικές. Απέναντι στους επιστήμονες, που δουλεύουν με σοβαρότητα, παράγοντας έργο κλινικό, αλλα και επιστημονικό, που αναγνωρίζεται διεθνώς και τώρα βλέπουν τη δουλειά τους να λοιδωρείται, τις αποδοχές τους να μειώνονται και παρά την ανασφάλεια συνεχίζουν να είναι παραγωγικοί και ψυχικά διαθέσιμοι για τους ασθενείς. Απέναντι στους Ευρωπαίους εταίρους μας, που έχουν χρηματοδοτήσει την ψυχιατρική μεταρρύθμιση και συνεχίζουν να το κάνουν με τα Προγράμματα ΕΣΠΑ και θεωρούν οτι οι Ελληνικές κυβερνήσεις έχουν δεσμευτεί για τη συνέχισή της. Τέλος απέναντι στη Χώρα μας, που θα ξαναβρεί τον αυτοσεβασμό της προβάλλοντας και διατηρώντας αυτά που παράγει και την πάνε μπροστά, βάζοντας στο περιθώριο μόνο όσα αντιτίθενται στο κοινό συμφέρον.
*Η Μαρία Λαζαρίδου είναι Ψυχίατρος και Επιστημονική Διευθύντρια της Ε.Κ.Ψ.&Ψ.Υ