«Υποκριτική δεν είναι τα λόγια του κειμένου, αλλά αυτά που βιώνει ο κάθε ήρωας του έργου. Τα λόγια μπορεί να τα πει ο καθένας».
Ξεκινώντας από αυτή τη βασική αλήθεια είναι απορίας άξιον γιατί τις τελευταίες δύο δεκαετίες τουλάχιστον στην Ελλάδα αναπτύσσονται απόψεις και θεωρίες που αποθαρρύνουν και εξορκίζουν τη συγκίνηση του ηθοποιού πάνω στη σκηνή.
Στο θέατρο πηγαίνουμε για να κατανοήσουμε κάτι από τον τρόπο που ζούμε και συμπεριφερόμαστε. Τα έργα αφορούν συγκρούσεις. Τη σύγκρουση του ανθρώπου με τους άλλους και τη σύγκρουση του ανθρώπου με τον ίδιο του τον εαυτό. Μέσω συγκρούσεων ιδεών και συναισθημάτων λέγονται οι ιστορίες των έργων. Το πάθος και η συγκίνηση είναι ουσιώδη συστατικά. Είναι αδύνατον το έργο που έγραψε ο συγγραφέας να περάσει σε εμάς όταν αυτά τα στοιχεία έχουν αποκοπεί από την ερμηνεία των ηθοποιών.
Η συγγραφή ενός έργου είναι μια διαδικασία επώδυνη πνευματικά και συναισθηματικά.
Οι συγγραφείς σκάβουν βαθιά μέσα τους, μπαίνουν σε ευαίσθητες περιοχές της ψυχής τους, αγγίζουν πληγές που ακόμη αιμορραγούν, ουλές που ακόμη κι αν της δεις μονάχα ματώνουν πάλι. Γράφουν για πράγματα προσωπικά, κοινωνικά, εθνικά, παγκόσμια, που τους προσβάλλουν, τους πονούν, τους βασανίζουν, τους ματώνουν. Ετσι γράφονται τα μεγάλα έργα και μέσα από ανάλογη διαδικασία και διαδρομή πρέπει να σκηνοθετούνται από τους σκηνοθέτες και να ερμηνεύονται από τους ηθοποιούς.
Οι λέξεις του κειμένου απλώς δηλώνουν μια κατάσταση, δεν την περιέχουν. Ο ηθοποιός είναι εκείνος που καλείται να δημιουργήσει την εμπειρία του ήρωα, το βίωμα, την ανάγκη της κάθε στιγμής. Μέσα από εκεί προκαλείται ο λόγος. Οι λέξεις από μόνες τους δεν έχουν ποιητική αυτοτέλεια. Ο λόγος είναι μια αναπόφευκτη λύση σε μια διαδοχή από εσωτερικές λειτουργίες. Δεν είναι απλώς ήχος και νόημα, είναι μια πράξη. Οι λέξεις για να αποκτήσουν περιεχόμενο και θεατρική αξία πρέπει να ανήκουν στο πρόσωπο που τις λέει, στην κατάσταση που τις εκμαιεύει και σε εκείνο ή εκείνους που απευθύνονται.
Οταν απουσιάζει η ανθρώπινη συγκίνηση από την παράσταση συνήθως σημαίνει πως είτε ο σκηνοθέτης δεν είναι ικανός να νιώσει τις ευαισθησίες του έργου είτε ο ηθοποιός δεν είναι ικανός να τις αποδώσει.
Ο στόχος αυτού του κειμένου είναι η πληροφόρηση, μέσα από έγκυρες πηγές, του κοινού που βομβαρδίζεται από διάφορες, αυθαίρετες θεωρίες γύρω από την ερμηνεία και παρουσίαση των έργων, την υποκριτική διαδικασία, το αρχαίο δράμα, κτλ.
Πάνω σε αυτά τα ζητήματα λέγονται και γράφονται αβασάνιστες απόψεις με εξωφρενικούς αφορισμούς. Η υπεραπλούστευση, η ανακρίβεια, η παραπληροφόρηση και η ημιμάθεια στο μεγαλείο τους. Η ισοπέδωση και η κατάργηση των πάντων – Σχολών, θεωριών, κορυφαίων καλλιτεχνών, επιτευγμάτων. Πολύ συχνά στη σκηνή έργα σημαντικά παρουσιάζονται είτε εντελώς ρητορικά και αδιάφορα, είτε με τρόπους που τα κάνουν αγνώριστα: αλλοιωμένοι ρόλοι, κατακρεουργημένα κείμενα, αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές, στεγνά από κάθε τι το ανθρώπινο. Αυτό συνήθως παρουσιάζεται ως «καλλιτεχνική άποψη», ως «άλλη ματιά», «δεύτερη ανάγνωση», και πολλά άλλα.
Πιο κάτω, ως αντίβαρο σε όλη αυτή τη συνεχή και επί σειρά ετών μονόπλευρη πληροφόρηση (αφού σπανίζει η παρουσία της διαφορετικής άποψης) θα αντιπαραθέσω απόψεις ατόμων αδιαμφισβήτητου κύρους και ο καθένας ας αποφασίσει «με ποιους θα πάει και ποιους θα αφήσει».
Εδώ, στη λίστα που ακολουθεί, θα αναφέρω επιγραμματικά μερικές από τις βασικές απόψεις, πολλών γνωστών ελλήνων ηθοποιών, σκηνοθετών, θεωρητικών, αλλά και κριτικών του θεάτρου, οι οποίες κατά τη γνώμη μου έχουν βλάψει σοβαρά το ελληνικό θέατρο, τη θεατρική εκπαίδευση, αλλά και το αισθητήριο του κοινού:
– Το Σύστημα του Στανισλάφσκι και η Μέθοδος του Actors Studio, καθώς και το ίδιο το Actors Studio είναι «passé». Είναι «ξεπερασμένα» και «μουσειακής αξίας»!
– Ο ηθοποιός δεν πρέπει να προσπαθεί να μπει στο ρόλο που ερμηνεύει γιατί «είναι ήδη κάποιος άλλος μέσα». «Μην προσπαθείς να νιώσεις, απλά παίξ’ το»! – Η συγκίνηση του ηθοποιού πάνω στη σκηνή είναι ένας είδος «συναισθηματικής πανούκλας» από την οποία το θέατρο πρέπει να προστατευτεί»!
– Είναι «βλακεία», «αρρώστια» και «εκπόρνευση» της ζωής του ο ηθοποιός να χρησιμοποιεί τις εμπειρίες του για την ερμηνεία του ρόλου!
– Με τις διαδικασίες του Στανισλάφσκι και της Μεθόδου του Actors Studio στη προσέγγιση του ρόλου μπορεί να «τρελαθεί» ο ηθοποιός!
Οσον αφορά την αρχαία τραγωδία, βρίσκουμε συχνά τους ίδιους ανθρώπους να φάσκουν και να αντιφάσκουν. Ανάλογα με την περίσταση, πότε λένε πως δεν έχει ούτε χαρακτήρες ούτε ψυχολογικές καταστάσεις, διότι οι ήρωες είναι περσόνες ή σύμβολα και ως εκ τούτου ο ηθοποιός δεν χρειάζεται να «πάσχει» όπως ο ήρωας, πότε όμως λένε πως οι ηθοποιοί πρέπει πρώτα να κατανοήσουν βαθιά την ψυχολογία του χαρακτήρα πριν τον δημιουργήσουν!
Ολες οι απόψεις και θεωρίες που ανέφερα παραπάνω είναι αρκετά διαδεδομένες στον χώρο του ελληνικού θεάτρου και ακούγονται συχνά σε πρόβες και σε τάξεις Δραματικών Σχολών.
Για να δούμε τι έχουν πει ορισμένες προσωπικότητες παγκοσμίως αναγνωρισμένες πάνω σε αυτά τα θέματα:
Μαρία Κάλλας: «Μία όπερα αρχίζει πολύ πριν ανοίξει η αυλαία και τελειώνει πολύ μετά το κλείσιμό της. Ξεκινάει μέσα στη φαντασία μου, γίνεται η ζωή μου, και παραμένει μέρος της ζωής μου για αρκετό χρόνο μετά την απομάκρυνσή μου από το θέατρο».
Ντάνιελ Ντέι Λούις (αποσπάσματα συνέντευξης Τύπου στην Αθήνα. Αιμίλιος Χαρμπής, Καθημερινή 2/2/2018): «Οι δικές μου καταβολές προέρχονται από τον Στανισλάφσκι και τους σπουδαίους ηθοποιούς, όπως ο Μοντγκόμερι Κλιφτ, ο Μπράντο και ο Ντε Νίρο. Σίγουρα η δουλειά μου ξεκινά στο εσωτερικό τού χαρακτήρα, με όλη τη μελέτη που χρειάζεται και από εκεί εξελίσσεται. Είναι κομμάτι της δουλειάς, όμως, να βρίσκεσαι σε άβολα μέρη, σωματικά ή συναισθηματικά. Αλλωστε αυτό που κάνουμε στην ουσία είναι να “πλατσουρίζουμε” μέσα στις ανθρώπινες εμπειρίες. Για μένα αυτή η διαδικασία είναι σκέτη ευτυχία, το να βρίσκεις δηλαδή τον δρόμο σου προς κάποιον άλλον άνθρωπο».
Ρόμπερτ ντε Νίρο: (Απάντηση σε ερώτηση μαθητή για το εάν η μέθοδος και η τεχνική που χρησιμοποιεί εγκυμονούν κινδύνους). «Δεν ξέρω ποιοι είναι οι κίνδυνοι γιατί ποτέ δεν βίωσα κάτι τέτοιο. Δεν ξέρω εάν εννοείς πως κάποιος μπορεί να εμπλακεί τόσο βαθιά στον ρόλο που μπορεί να χάσει τον εαυτό του και να τρελαθεί. Δεν το έχω δει ποτέ να γίνεται αυτό. Ποτέ. Ποτέ. Ποτέ. Οποια κι είναι η τεχνική σου, του Lee Strasberg ή της Stella Adler –και έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους- χρησιμοποίησέ τη, διότι οι ηθοποιοί όταν έρθει η στιγμή χρησιμοποιούν οτιδήποτε φέρνει το ποθητό αποτέλεσμα. Πρέπει να χρησιμοποιήσεις οτιδήποτε σε βοηθάει. Σκέπτεσαι τη μητέρα σου που πέθανε την προηγούμενη εβδομάδα. Σκέπτεσαι αυτό ή το άλλο. Κάνεις οτιδήποτε. Οι αρχές μου είναι δύο, στη διαδικασία δεν πρέπει να κάνεις κακό στον εαυτό σου και δεν πρέπει να κάνεις κακό στους άλλους. Ολα τα άλλα είναι bullshit».
Αριστοτέλης (Ποιητική, μετάφραση Στάθη Δρομάζου): «Πρέπει ο ποιητής να πλέκει τους μύθους και να δουλεύει το λεκτικό ύφος φέρνοντας τις σκηνές όσο μπορεί μπροστά στα μάτια του. Πρέπει ακόμη ο ποιητής, όσο μπορεί να συλλαμβάνει όταν γράφει το έργο του, ακόμη και το παίξιμο των ηρώων του. Ξεκινώντας από την άποψη ότι οι ποιητές έχουν τις ίδιες ιδιότητες με μας, είναι πιο πειστικοί οι ποιητές που βρίσκονται μέσα στο πάθος. Δηλαδή εκφράζει την τρικυμία της ψυχής και την οργή πιο πειστικά εκείνος που αισθάνεται την ίδια τη στιγμή την οργή και την ψυχή τρικυμισμένη».
Κάρολος Κουν (1908-1987) Αποσπάσματα περί του αρχαίου δράματος: «Είναι ανάγκη ο γραπτός ποιητικός λόγος να γίνει βίωμα, να μετουσιωθεί σε ζωντανή ομιλία, οργανικά δεμένος με τον νου και το σώμα. Ετσι που οι ερμηνευτές να συνταιριάσουν την προβολή της έκφρασης με την πραγματικότητα, και οι δραματικές καταστάσεις να ξεπηδούν μέσα από συγγενικές και άμεσες εμπειρίες. Γιατί ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα που πρέπει να αποδοθούν είναι και το συγκινησιακό μέρος, που πρέπει όμως να βγει οργανικά. Η ανάγκη δηλαδή βρίσκεται όχι μόνο στον πειραματισμό και την αναζήτηση της ομάδας που θα παρουσιάσει την τραγωδία, αλλά και στην εκπαίδευση. Γιατί το αρχαίο δράμα δεν περιέχει ευαισθησίες που οι ηθοποιοί είναι συνηθισμένοι να εκφράζουν, έχει μέσα του φοβερές διογκώσεις και του πάθους και των εκφραστικών μέσων που απαιτούνται».
«Η αρχαία τραγωδία δεν είναι στίχοι που απαγγέλλονται, είναι στίχοι που μιλιούνται και μάλιστα τραγικά».
«Ούτε εξωτερικά εντυπωσιακό ούτε ρητορικό θέατρο είναι η τραγωδία. Εμείς πιστεύουμε πως το πάθος και η συγκίνηση είναι τα κυρίαρχα στοιχεία».
«Η παράσταση πρέπει να έχει το ίδιο πάθος με το πάθος που χρειάστηκε ο συγγραφέας για να γράψει το έργο».
«Ο Πίτερ Χολ μου είπε κάποτε όταν είδε τους “Πέρσες”: “Χαίρομαι γιατί γέμισες την τραγωδία με το ίδιο πάθος που χρειάστηκε στον δημιουργό της τότε για να τη γράψει”».
Από τον Ιωνα του Πλάτωνα:
Σωκράτης: … «Ιωνα, απάντησέ μου και μη μου κρύψεις την αλήθεια σε ό,τι θα σε ρωτήσω. Οταν απαγγέλλεις ωραία τους επικούς στίχους και εντυπωσιάζεις βαθιά όσους σε παρακολουθούν, τη στιγμή εκείνη τι από τα δύο συμβαίνει: είσαι στα λογικά σου ή βγαίνεις από τον εαυτό σου, και η ψυχή σου, στον ενθουσιασμό της, φαντάζεται πως είναι κάπου ανάμεσα σε όσα περιγράφεις, είτε στην Ιθάκη συμβαίνουν αυτά είτε στην Τροία είτε όπου αλλού τυχαίνει να διαδραματίζονται στα έπη;»
Ιων:… «Θα σου απαντήσω χωρίς να σου κρύψω τίποτα. Πραγματικά, εγώ όταν λέω κάτι συγκινητικό, τα μάτια μου πλημμυρίζουν δάκρυα, κι όταν πάλι κάτι φοβερό, κάτι τρομακτικό, ανατριχιάζω από τον φόβο μου κι η καρδιά μου χτυπάει δυνατά».
Μάρκος Φάβιος Κουιντιλιανός (σπουδαίος Ρωμαίος ρήτορας 35-100 μ.Χ.): «Εχω δει συχνά ηθοποιούς να βγάζουν τη μάσκα τους μετά από κάποια σκηνή θρήνου και τα μάτια τους να συνεχίζουν να τρέχουν δάκρυα».
Γιέρζι Γκροτόφσκι (κορυφαίος πολωνός σκηνοθέτης 1933-1999): «Για μας αυτό που είναι σημαντικό στη δουλειά μας είναι η ειλικρίνεια που πάει ως τα άκρα».
«Για μας το θέατρο είναι περισσότερο ένας χώρος μέσα στον οποίο αναμετριόμαστε με τις εμπειρίες της ζωής μας, τις γνωρίζουμε, τις εξερευνούμε, προσπαθούμε να κατανοήσουμε αυτά που συμβαίνουν στη ζωή μας και στους άλλους».
«Κάποια στιγμή στη δουλειά μας ανακαλύψαμε ότι στην προσπάθειά μας να αναμετρηθούμε με τις δικές μας προσωπικές εμπειρίες της ζωής, θα πρέπει να αποκηρύξουμε και να εξαλείψουμε όλα τα συμπληρωματικά στοιχεία, όλα όσα δεν είναι σημαντικά και δεν προέρχονται μέσα από τον άνθρωπο, την ανθρώπινη εμπειρία».
«Ηταν μια φυσιολογική εξέλιξη της δουλειάς μας, που είχε ως αποτέλεσμα την ανθρώπινη αποκάλυψη και ειλικρίνεια».
Ευγένιος Ο’ Νιλ (ίσως ο σημαντικότερος αμερικανός θεατρικός συγγραφέας 1888-1953): Περιέγραψε το έργο του «Το ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα» ως ένα έργο που αναφέρεται σε μια παλιά λύπη, γραμμένο με αίμα και δάκρυα.
Ταλμά (σπουδαίος γάλλος ηθοποιός 1763-1826): «Δεν θα γίνει ποτέ μεγάλος ηθοποιός αυτός που η ψυχή του δεν είναι ευαίσθητη στα ακραία πάθη».
Τομάσο Σαλβίνι (σπουδαίος Ιταλός ηθοποιός 1829-1915): «Χιλιάδες φορές έχω ωφεληθεί ως ηθοποιός, από συναισθήματα βιωμένα στην αληθινή ζωή μου, τα οποία προσάρμοσα στον ρόλο και στην κατάσταση του ήρωα».
Σερ Πίτερ Χολ (κορυφαίος άγγλος σκηνοθέτης 1930-2017): «Υποκριτική δεν είναι απομίμηση, αλλά η αποκάλυψη του εσωτερικού μας εαυτού».
Αρθουρ Μίλερ (από τους σημαντικότερους αμερικανούς θεατρικούς συγγραφείς 1915-2005): «Για κάθε έργο που έχω γράψει, υπάρχουν 20 που έχω εγκαταλείψει μετά από πολλή δουλειά, αγάπη, χρόνο, ενέργεια, και κάποια στιγμή κατάλαβα ότι δεν ήταν αυτό που ήθελα. Δεν ήμουν εγώ μέσα σε αυτό το έργο. Δεν ερχόταν από το σημείο της ψυχής μου που θα ήθελα».
Τρέπλιεβ (ήρωας από τον «Γλάρο» του Τσέχωφ): «Ολο και περισσότερο πιστεύω πως δεν είναι θέμα νέων τρόπων ή παλιών. Σημασία έχει αυτό που γράφεις να βγαίνει μέσα από την ψυχή σου».
Τα συμπεράσματα δικά σας.
Γιατί σήμερα στο ελληνικό θέατρο υπάρχουν όλο και λιγότερες παραστάσεις που παρουσιάζουν την ανθρώπινη κατάσταση με ό,τι αυτή περιλαμβάνει;
Γιατί σήμερα, είτε από άποψη είτε από έλλειψη σωστής εκπαίδευσης, δεν βλέπουμε, παρά μόνο σπάνια, ερμηνείες που περιέχουν την ένταση και την ειλικρίνεια των συγκινήσεων των ηρώων όπως τις εννοούν οι συγγραφείς;
Γιατί μια χώρα που και μόνο στον προηγούμενο αιώνα να κοιτάξουμε, έβγαλε δύο Νομπέλ Λογοτεχνίας, πολλούς άλλους ισάξιους ποιητές, ζωγράφους, μουσικούς, ανθρώπους του πνεύματος, επιστήμονες, έχει αφήσει το θέατρο να κυριαρχείται από τάσεις εντυπωσιασμού, πρόκλησης, επιδειξιμανίας και ρηχότητας;
Γιατί οι νέοι που θέλουν να σπουδάσουν την τέχνη του ηθοποιού δεν έχουν το κατάλληλο περιβάλλον που θα τους επιτρέψει να ανακαλύψουν, να ελευθερώσουν και να αποκαλύψουν στο κοινό τη μοναδική προσωπική τους έκφραση, το πλούσιο υλικό της ψυχής τους, τις υπέροχες ευαίσθητες πλευρές τους, το ταλέντο τους, το οποίο θα έπρεπε να θεωρείται κομμάτι του εθνικού πλούτου της χώρας;
Πώς φτάσαμε εδώ; Πώς βγαίνουμε από εδώ;
* Ο Ανδρέας Μανωλικάκης είναι πρόεδρος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Actors Studio Drama School (Master of Fine Arts) στο Pace University της Νέας Υόρκης, καθηγητής σκηνοθεσίας και υποκριτικής, Δια Βίου μέλος και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Actors Studio.