Περπατώντας κανείς στο κέντρο της Πράγας, στη συμβολή των οδών Αλμπέρτοφ και Στουντνίτσκοβα, θα βρεθεί απέναντι σε μια μια πινακίδα, τοποθετημένη στον εξωτερικό τοίχο της Σχολής Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Καρόλου: «Πότε, αν όχι τώρα; Ποιος, αν όχι εμείς;». Είναι το σημείο από όπου, στις 17 Νοεμβρίου 1989, ξεκίνησε η Βελούδινη Επανάσταση – η ειρηνική εξέγερση που σήμανε την αρχή του τέλους για το γηρασμένο κομμουνιστικό καθεστώς της τότε Τσεχοσλοβακίας.
Ολα όσα καταπνίγηκαν στην Ανοιξη της Πράγας τον Αύγουστο του 1968 από τα σοβιετικά τανκς, ανέβηκαν εκείνη την ημέρα ορμητικά στην επιφάνεια. Και λίγες εβδομάδες μετά, 40 χρόνια καταπίεσης και ανελευθερίας υπό τη βαριά σκιά της Μόσχας, αποτελούσαν πια μέρος της σκληρής Ιστορίας που σημάδεψε την Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η απάντηση, λοιπόν, στο επί του τοίχου ερώτημα ήταν μονοσήμαντη: «Τώρα, εμείς. Είμαστε αυτοί που δεν θα αφήσουμε την ευκαιρία να πάει χαμένη».
Το 1989 ήταν κατά κάποιο τρόπο το έτος των θαυμάτων του 20ού αιώνα. Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ένας αέρας αλλαγής έπνεε στα ανατολικά της Γηραιάς Ηπείρου. Στις 9 Νοεμβρίου έπεσε το Τείχος του Βερολίνου, στα συντρίμμια του οποίου θάφτηκε το φάντασμα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ επιχειρούσε, ματαίως, να μεταρρυθμίσει τις κοκκαλωμένες δομές της Σοβιετικής Ενωσης. Τον Μάιο η Ουγγαρία άνοιξε τα σύνορά της με την Ανατολική Γερμανία – ουσιαστικά άνοιξε την πόρτα της ελευθερίας σε χιλιάδες δέσμιους της σταλινικής κληρονομιάς. Η Μόσχα δεν παρενέβη, όπως συνήθιζε να κάνει έως τότε.
Πίσω στην Πράγα, το κίνημα της αντιπολίτευσης, υποστηριζόμενο από χιλιάδες φοιτητές, είχε πλέον αποκωδικοποιήσει τα σημεία των καιρών. Αναζητούσε απλώς την πιο κατάλληλη συγκυρία. Και αυτή δεν ήταν άλλη από τη 17η Νοεμβρίου. Διότι θα ήταν αδύνατο για τις κομμουνιστικές αρχές, πλέον σχεδόν πλήρως απονομιμοποιημένες, να απαγορεύσουν μια μαζική διαδήλωση στις 17 Νοεμβρίου. Κατά τραγική ειρωνεία της Ιστορίας, εκείνη την ημέρα, ακριβώς 50 χρόνια πριν, στην ίδια πόλη, οι Ναζί κατακτητές είχαν καταστείλει μια μεγάλη φοιτητική εξέγερση, στέλνοντας μάλιστα κάποιους από τους συμμετέχοντες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Οπως και έγινε. Η κινητοποίηση των αντικομμουνιστών διαμαρτυρομένων μετατράπηκε σε κίνημα – τα πρώτα βήματα για την ανατροπή είχαν ήδη γίνει. Η Βελούδινη Επανάσταση ήταν σε εξέλιξη, με επικεφαλής τον Βάτσλαβ Χάβελ, εξέχοντα θεατρικό συγγραφέα, ο οποίος είχε λάβει μέρος στην Ανοιξη της Πράγας. Τότε φυλακίστηκε, ενώ του απαγορεύθηκε η έξοδος από τη χώρα. Ηταν ήδη ένα σύμβολο του αγώνα, με εξαιρετική ευφράδεια λόγου, με πηγαία έμπνευση, ένας άνθρωπος έξω από το γνωστό πολιτικό πλαίσιο εκείνης της εποχής – και όχι μόνο.
Λίγους μήνες μετά, ο Χάβελ θα ορκιζόταν πρόεδρος της Τσεχοσλοβακίας, ενώ τον Ιούνιο του 1990 διεξήχθησαν οι πρώτες έπειτα από δεκαετίες ελεύθερες εκλογές. Η 17η Νοεμβρίου είναι στην Τσεχία εθνική επέτειος. Είναι η «μέρα του αγώνα για την ελευθερία και τη δημοκρατία».
«Ο Βάτσλαβ Χάβελ ήταν μεγάλος οραματιστής. Το υπόβαθρό του ως διανοούμενος, συγγραφέας και αντιφρονών τον έχει εξοπλίσει με την τέχνη να ακούει τους άλλους. Ετσι, κατάφερε να γίνει ένας εμβληματικός ηγέτης, που αποδέχτηκε τον ρόλο του ως πρόεδρος με ταπεινότητα» λέει στο Protagon o Ιβο Σίλχαβι, διπλωμάτης καριέρας, πρέσβης σήμερα της Τσεχίας στην Ελλάδα, στενός συνεργάτης του Χάβελ επί σειρά ετών και ερασιτέχνης φωτογράφος, ο οποίος με τη μηχανή του έχει απαθανατίσει το πρόσωπο-σύμβολο ενός ολόκληρου έθνους.
«Είτε ως πρόεδρος είτε ως απλός πολίτης, ο Χάβελ πάντα δημιουργούσε μια πολύ εμπνευσμένη ατμόσφαιρα γύρω του. Αυτή η ατμόσφαιρα ήταν εξαιρετικά σημαντική. Εξέπεμπε θετική ενέργεια και ελπίδα, στοιχεία που ενισχύθηκαν από άλλες προσωπικότητες γύρω του, όπως ο πρίγκιπας Κάρελ Σβάρτσενμπεργκ, μετέπειτα υπουργός Εξωτερικών» λέει Σίλχαβι και προσθέτει: «Πιστεύω ότι αυτή η ενέργεια είναι ακόμα εδώ. Πρέπει, όμως, και να τη θυμόμαστε και να την αναβιώσουμε. Η συνεργασία με τον πρόεδρο Χάβελ μού χάρισε πολλές αξέχαστες και μοναδικές στιγμές».
Ο Χάβελ είχε καταφέρει, πολλά χρόνια πριν το 1989, να δημιουργήσει μια σημαίνουσα κληρονομιά. Τόσο με το έργο όσο και με το προσωπικό βίωμά του. Η αξιόλογη περιουσία των γονιών του κατασχέθηκε αμέσως μετά την επιβολή των κομμουνιστών, το 1948. Εγραψε μνημειώδη θεατρικά με αντικείμενο τον γραφειοκρατικό παραλογισμό, σε βαθμό σουρεαλισμού, του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Μετά την Ανοιξη της Πράγας ο Χάβελ λογοκρίθηκε και τέθηκε στο περιθώριο.
«Η εποχή του Βάτσλαβ Χάβελ ήταν στην πραγματικότητα μια “Τέλεια Μέρα”, μετά την οποία έπρεπε να έρθει η νύχτα. Τώρα όμως ξημερώνει ξανά», μας λέει ο Σίλχαχι. Ο ίδιος ο Χάβελ είχε περιγράψει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό και την ανατροπή του από τη Βελούδινη Επανάσταση: «Το ρολόι της Ιστορίας σταμάτησε στη μισή Ευρώπη. Τώρα άρχισε να λειτουργεί ξανά». Οταν η Βελούδινη Επανάσταση έβγαλε στους δρόμους περίπου 1 εκατομμύριο διαδηλωτές, ο Χάβελ ζήτησε, στο πλάι του ήρωα της Ανοιξης της Πράγας Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ, την παραίτηση της σοβιετόφιλης κομμουνιστικής κυβέρνησης. Οπως και έγινε.
Για τους σύγχρονους Τσέχους ο Χάβελ είναι συνώνυμο της ελευθερίας, της ισότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. «Το μήνυμά του ότι “η αλήθεια και η αγάπη πρέπει να υπερισχύουν του ψέματος και του μίσους” παραμένει έως σήμερα το εμβληματικό νόημα του Χάβελ» λέει ο Σίλχαχι, ο οποίος χαρακτηρίζει την εποχή εκείνη «ευφορία του απίστευτου». «Σήμερα μου φαίνεται εξωπραγματικό ότι έγιναν όλα, ότι συνέβησαν γενικώς. Ομως αυτό το μοναδικό πνεύμα σταδιακά εξαφανιζόταν. Η δημοκρατία έχει γίνει για εμάς ένας τυπικός τρόπος ζωής, με όλες τις δυνάμεις και τις αδυναμίες της. Πετύχαμε να την εμπεδώσουμε με την ένταξη στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ» προσθέτει.
Σχεδόν αφοπλιστικά αναφέρεται σε πολλά που, κακώς, σήμερα θεωρούνται δεδομένα: «Δεν ζούμε πια κλειδωμένοι πίσω από συρματοπλέγματα, απομονωμένοι από τον έξω κόσμο, με τα μάτια και τα αυτιά του Μεγάλου Αδελφού παντού. Μπορούμε να ταξιδέψουμε ελεύθερα. Μπορούμε να αναπνέουμε ελεύθερα, χωρίς φόβο. Μπορούμε να απολαύσουμε μια βαθιά ανάσα γεμάτη θετική ενέργεια και απεριόριστη φαντασία. Η επέτειος της 17ης Νοεμβρίου 1989 μας υπενθυμίζει πάντα ότι όλα αυτά τα επιτεύγματα δεν είναι δεδομένα».
Τι συμβαίνει, όμως, σήμερα, τόσο στην Τσεχία όσο και στην ευρύτερη κεντρική Ευρώπη, όπου η ρωσική επιρροή, ο αυταρχισμός, αλλά και η εσωστρέφεια κόντρα στο ευρωπαϊκό πνεύμα μεγεθύνονται όλο και περισσότερο; Ποιο θα ήταν το μήνυμα του Χάβελ για όσα συμβαίνουν εν έτει 2024 στη Γηραιά Ηπειρο; «Είναι πολύ απλό, είναι το μήνυμα του Βάτσλαβ Χάβελ: “Το κακό πρέπει να αντιμετωπιστεί στη μήτρα του και, αν δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά, τότε πρέπει να αντιμετωπιστεί με τη χρήση βίας”» λέει ο Σίλχαβι και προειδοποιεί: «Είναι επίσης ένα μήνυμα για τον καθένα μας: να μην ξεχνάμε πόσο δύσκολο ήταν να κερδίσουμε τη δημοκρατία και πόσο εύκολο είναι να τη χάσουμε».