Μπορεί κανείς να κυριεύεται από ανέκφραστο θυμό ενάντια σε κάποιον ισχυρότερό του, να βαριέται, να κολακεύει ιδιοτελώς ή να ψεύδεται, καταφέρνοντας να κρύψει τα μη αποδεκτά συναισθήματα από εκείνους που τους αφορούν άμεσα, εάν η περίσταση το απαιτεί. Ετσι, πολύ συχνά τα ανθρώπινα συναισθήματα παρερμηνεύονται ή περνάνε απαρατήρητα, ακόμα και από τους έμπειρους αναλυτές τους. Πώς μπορεί κανείς να τα προσδιορίσει με ακρίβεια, όταν οι εκφράσεις του προσώπου που τα καθιστούν ορατά είναι φευγαλέες, απροσδιόριστες, πολυσήμαντες;
Ο ψυχολόγος Πολ Εκμαν διαμόρφωσε στη δεκαετία του 1970 ένα πρωτοποριακό σύστημα κωδικοποίησης, μέσα από το οποίο συσχέτισε βασικές ανθρώπινες συγκινήσεις, όπως ευτυχία, αποστροφή και θλίψη, με συγκεκριμένες εκφράσεις του προσώπου.
Δίνοντας νέα τροπή στην παλιότερη αυτή έρευνα, η ΤΝ αποκωδικοποιεί πλέον με ακρίβεια τις ανθρώπινες εκφράσεις που συσχετίζονται με συγκεκριμένα συναισθήματα. Κάτω από το σαρωτικό βλέμμα της, και οι πιο φευγαλέες εκφράσεις του προσώπου που συνδέονται με τα οριακά συναισθήματα των πασχόντων καταγράφονται σχολαστικά, αντί να περνούν απαρατήρητες.
Αλγόριθμοι ειδικά εκπαιδευμένοι συσχετίζουν κάθε συγκινησιακό στοιχείο με τις πιο αδιόρατες εκφράσεις του ανθρώπινου προσώπου, αφού τις ερμηνεύουν αρκετά αντικειμενικά. Εξαφνα, η συναισθηματική ΤΝ εμφανίζεται ακριβέστερη και ίσως πιο αξιόπιστη από τους εξειδικευμένους αναλυτές συναισθημάτων. Μπροστά σε μια τέτοια ραγδαία εξέλιξη, τα σενάρια επιστημονικής φαντασίας, στα οποία η ψηφιακή τεχνολογία σπάει άνετα και, τελικά, χειρίζεται επιδέξια τον ανθρώπινο συναισθηματικό κώδικα, μοιάζουν με αναιμική αντιγραφή της τωρινής πραγματικότητας.
Αλγοριθμική συμμετοχή στην ψυχοθεραπεία
Οι πρώτες σοβαρές ενδείξεις για ένα τέτοιο επίτευγμα της ψηφιακής τεχνολογίας προέρχονται από το πεδίο της ψυχοθεραπείας και αφορούν τη διάγνωση των λεγόμενων «οριακών διαταραχών της προσωπικότητας». Μέχρι τώρα η διάγνωση μιας τέτοιας διαταραχής γινόταν μέσα από τις συνομιλίες των πασχόντων με τους θεραπευτές σε ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες. Ομως, από εδώ και πέρα η ΤΝ βοηθά σημαντικά στην πρόγνωση. Αυτό το πετυχαίνει καταγράφοντας και τις πιο ανεπαίσθητες εκφράσεις στο πρόσωπο των οριακών ατόμων, για να τις συνδέσει εύστοχα με τα συναισθήματα που αυτές κρύβουν ή και αποκαλύπτουν.
Οπως αναφέρεται σε μια πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου της Βασιλείας από τον ψυχολόγο Μάρτιν Στέπαν και την ομάδα του –που δημοσιεύτηκε στο εξειδικευμένο περιοδικό Phsychopathology– η ΤΝ χρησιμοποιήθηκε πειραματικά στην αξιολόγηση οριακά πασχόντων μέσα από αναλύσεις βιντεοσκοπήσεων που αποκάλυπταν τις μεταβαλλόμενες εκφράσεις του προσώπου τους. Στην έρευνα συμμετείχαν 23 νεαροί πάσχοντες και αξιολογήθηκαν μέσα από τουλάχιστον 950 ώρες βιντεοσκοπήσεων. Στη συνέχεια, τα αποτελέσματα συγκρίθηκαν με τις εκτιμήσεις των θεραπευτών. Αυτή η σύγκριση απέδειξε την υπεροχή της ΤΝ στον σαφή προσδιορισμό των συναισθημάτων, μέσα από την καταγραφή των εκφράσεών τους στο πρόσωπο.
«Το ανθρώπινο πρόσωπο διαθέτει 43 μυς, ενώ αυτό του προγόνου μας, του χιμπατζή, έχει μόνο περίπου 30» επισημαίνει ο Στέπαν. Αυτή η ανθρώπινη εκφραστική υπεροχή είναι αποτέλεσμα εξελικτικής προσαρμογής. Η ανθρώπινη επικοινωνία αποκτά άπειρες αποχρώσεις στο πλαίσιο διαφορετικών και ολοένα πολυπλοκότερων κοινωνικών περιστάσεων και έτσι βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε εκφράσεις του προσώπου, με τις οποίες εκφράζονται μη λεκτικά τα μεταβαλλόμενα συναισθήματα που συμπληρώνουν τα λόγια.
Χαρακτηριστικά, το αστραφτερό χαμόγελο ενός πολιτικού –όπως καταγράφεται σε ένα τηλεοπτικό ή διαδικτυακό βίντεο ευνοϊκής προβολής του– με το οποίο εκφράζει εμφατικά τη χαρά του για την τυχαία συνάντησή του με πολίτες, παιδιά, ή αδέσποτα στον δημόσιο χώρο, διαφέρει εκφραστικά από το πηγαίο χαμόγελο του ίδιου σε γνήσιες στιγμές ευτυχίας στην ιδιωτική ζωή του.
Στην πρώτη περίπτωση, το θεαματικό χαμόγελο απλώς ανασηκώνει προς τα πάνω τις γωνίες των χειλιών του, δίχως να φτάνει στα μάτια. Στη δεύτερη περίπτωση, οι μυϊκές συσπάσεις «τσαλακώνουν» ολόκληρο το πρόσωπο, φουσκώνοντας τα μάγουλα και αποκαλύπτοντας τις ρυτίδες έκφρασης γύρω από τα μάτια. Μόνο ένα εξεταστικό ανθρώπινο βλέμμα –τώρα πια και η ΤΝ– μπορεί να εντοπίσει τις λεπτεπίλεπτες εκφραστικές διαφορές μεταξύ των δύο χαμόγελων. Τέτοιες εκφράσεις αποκαλύπτουν πολλά για την προσωπικότητα και τη συναισθηματική νοημοσύνη του συγκεκριμένου πολιτικού, σε συνδυασμό, βέβαια, με τα λόγια και τις πράξεις του.
Τελικά, σύμφωνα με τον Στέπαν, τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι «η ΤΝ θα μπορούσε να προσδιορίσει τα συναισθήματα με αξιοπιστία». Η ταχύτητα και η ποσότητα των αναλυόμενων δεδομένων κάνουν τη διαφορά σε σχέση με το παρελθόν. Οι αλγόριθμοι που εκπαιδεύονται με ιλιγγιώδεις ποσότητες δεδομένων για την αναγνώριση συναισθημάτων καταγράφουν ακόμα και 30 εικόνες ανά δευτερόλεπτο, ενώ ένας άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί συνειδητά το πολύ 10-20 εικόνες. Το ανθρώπινο βλέμμα προσπερνά τις αδιόρατες εκφράσεις, ενώ η ΤΝ τις καταχωρίζει όλες ανεξαιρέτως.
Δεν έχει εκπαιδευτεί απλώς να αναγνωρίζει τα στοιχειώδη συναισθήματα –όπως χαρά, λύπη, φόβος, ευτυχία, αηδία, θυμός– αλλά αναζητά και τις πιο ασαφείς εκφράσεις τους. Δεν της ξεφεύγει ούτε μια σύσπαση απελπισίας στο στόμα και μια αστραπή θλίψης στα μάτια ενός πάσχοντος που μιλά δήθεν χαρούμενα για τον πρόσφατο χωρισμό από τη σύντροφό του, υποστηρίζοντας ότι του ίδιου τού προκάλεσε ανακούφιση.
Εταιρικοί αλγόριθμοι αξιολογούν συναισθήματα
Οι αλγοριθμικοί θηρευτές συναισθημάτων επιδίδονται και σε ακριβείς μετρήσεις τους, ώστε να αποκαλύπτουν τις δύο βασικές τάσεις που υπερισχύουν τελικά στον κάθε άνθρωπο: την απόλαυση και τη δυσφορία. Ετσι αποφεύγονται οι εκρήξεις δυσαρέσκειας, ενώ η ικανοποίηση πολλαπλασιάζεται, προς όφελος εταιρειών που βασίζονται όλο και περισσότερο στην ΤΝ για πιο αποτελεσματικές υπηρεσίες και διαχείριση των ανεπαρκειών τους.
Χαρακτηριστική περίπτωση εφαρμογής θα συναντήσουμε στον τουρισμό
Μια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου της Σεβίλλης (των Gonzalez – Rodriguez – Facial expression recognition) αξιολογεί θετικά τη λειτουργικότητα της ΤΝ για την αντικειμενική και απροκατάληπτη μέτρηση συναισθημάτων των τουριστών. Με τη χρήση ενός αλγοριθμικού εργαλείου αναγνώρισης προσώπου –του «Emotionalyser» (συναισθημαναλυτή)– μετρήθηκαν και αξιολογήθηκαν αποτελεσματικά τα συναισθήματα και, τελικά, η ικανοποίηση ή δυσαρέσκεια των τουριστών σχετικά με την ξενάγησή τους σε τοποθεσίες παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Ανάλογες μέθοδοι χρησιμοποιούνται και από αλυσίδες ξενοδοχείων, όπως τα Bluebay Group και τα Campanile στην Ισπανία. Χάρη στα συναισθηματικά ευρήματα της ΤΝ, το προσωπικό στα συγκεκριμένα ξενοδοχεία ανταποκρίνεται άμεσα στα προβλήματα που προκύπτουν και τα χειρίζεται εγκαίρως σε καθημερινή βάση.
Οσοι εμπιστεύονται τις συναισθηματικές αξιολογήσεις της ΤΝ τη χρησιμοποιούν ακόμα και σε πιο ρευστές καταστάσεις. Στο Χονγκ Κονγκ, κατά τη διάρκεια των εξ αποστάσεως μαθημάτων γίνεται χρήση του λογισμικού ΤΝ «4 Little Trees» για να αποκωδικοποιούνται οι εκφράσεις των μαθητών προσχολικής ηλικίας. Ετσι, οι δάσκαλοι παρεμβαίνουν εγκαίρως, όταν ένα παιδί δεν συγκεντρώνεται πραγματικά ή αποσπάται από το μάθημα λόγω άγχους και άλλων ανεπιθύμητων συναισθημάτων.
Ουσιαστικά, τα παιδιά αφήνονται στην ησυχία τους όταν εκφράζουν τα (θεωρούμενα) θετικά συναισθήματα. Στην ίδια λογική και η βρετανική εταιρεία Unilever, εδώ και τέσσερα χρόνια, συνδυάζει τις συνεντεύξεις για πρόσληψη προσωπικού με ανάλυση των συναισθημάτων των υποψηφίων. Οι εκφράσεις του προσώπου τους σαρώνονται από την ΤΝ, ώστε να εξακριβώνεται αν οι απαντήσεις τους είναι ειλικρινείς. Η ειλικρίνεια αποτελεί προσόν που ευνοεί σημαντικά την πρόσληψή τους.
Με τέτοια ενθαρρυντικά αποτελέσματα, θα μεγαλώνει διαρκώς η λίστα εκείνων που βασίζονται στην ΤΝ για σίγουρη αναγνώριση συναισθημάτων. Οσοι δεν εμπιστεύονται τη συναισθηματική εντιμότητα των συνανθρώπων τους θα έχουν σύμμαχο τους αλγορίθμους για να το επιβεβαιώνουν. Είναι ζήτημα χρόνου να χρησιμοποιήσουν τέτοια συναισθημαναλυτικά εργαλεία και οι εταιρείες αυτοκινήτων, ώστε να προβλέπουν τροχαία ατυχήματα, προειδοποιώντας τους οδηγούς ότι αφαιρούνται, όταν οι αλγόριθμοι διαγνώσουν σε αυτούς κούραση, εκνευρισμό κ.λπ.
Φωτεινός καινούργιος κόσμος (;)
Οι νέες αυτές επιτυχίες της ΤΝ υπόσχονται ότι τα συναισθηματικά σκοτάδια των αδιαφανών ατόμων θα φωτιστούν, ώστε το μετρήσιμο περιεχόμενό τους να ταξινομείται σε σαφείς κατηγορίες. Ετσι ίσως εξαφανιστούν και οι πολιτικοί που ψεύδονται για ανεφάρμοστα προγράμματα. Πώς θα υποστήριζαν ότι λεφτά υπάρχουν, αν οι εκφράσεις του προσώπου τους το διέψευδαν αυτό, καθώς θα διαβάζονταν αλγοριθμικά σε μια συνέντευξη με λακωνικές ερωτήσεις, όπως «Πιστεύετε αυτά που υπόσχεστε;».
Εγκληματίες που δεν ομολογούν δεν θα υπάρχουν πια. Οι κάθε είδους σύγχρονοι Πινόκιο και Ταρτούφοι, που εξαπατούν υποκριτικά και με ευκολία τον κάθε χρήσιμο ηλίθιο για τα συμφέροντάς τους, θα γίνονταν διαφανείς. Η συναισθηματική ΤΝ θα μπορεί να ακυρώνει την προσεκτική αυτοσκηνοθεσία του κάθε δόλιου. Το ανελέητο βλέμμα της δεν γνωρίζει ψυχικές κρυψώνες και μυστικά. Αυτή παραμερίζει σαν ανάλαφρη αυλαία την ορατή ψυχική σκηνή του κάθε αναλυόμενου –δηλαδή το πρόσωπο με τις εκφράσεις του– αποκαλύπτοντας το παρασκήνιο πίσω τους.
Βέβαια, μπορεί ακόμα κανείς, ειδικά όταν εμφανίζεται σε δημόσιους χώρους και μπροστά σε αγνώστους, να καμουφλάρει τα απαράδεκτα συναισθήματα που θα προκαλούσαν δυσπιστία και αποστροφή. Σαν επιδέξιος ηθοποιός, το κάθε κοινωνικά ευέλικτο άτομο γνωρίζει πώς να προσαρμόζεται σκηνοθετικά σε διαφορετικά πλαίσια –όπως υποστήριξε παλιότερα ο κοινωνιολόγος Ερβιν Γκόφμαν– και να αναδίδει ελκυστικούς συναισθηματικούς τόνους επιστρατεύοντας τις εκφράσεις του προσώπου και τη γλώσσα του σώματος γενικότερα. Ετσι επιδιώκει να τραβήξει θετικά την προσοχή των άλλων στο πρόσωπό του, εμπνέοντας την επιθυμητή εμπιστοσύνη, ή και να κρατήσει αποστάσεις επιδεικνύοντας «ευγενική αδιαφορία». Ισως όμως η υπαρξιακή σκηνοθεσία αυτού του είδους χάσει το νόημά της, ακόμα και η ευγένεια, όταν οι αλγόριθμοι καθιερώσουν το τέλος των συναισθηματικών μυστικών.
Ωστόσο η συναισθηματική ΤΝ μπορεί να κάνει μεροληπτικές αξιολογήσεις, αναπαράγοντας στερεότυπα και άδικες διακρίσεις, ιδίως σε σχέση με το φύλο, την εθνότητα και την κοινωνική θέση. Σε μια μελέτη του 2018, που αναρτήθηκε στην ερευνητική πλατφόρμα SSRN, ο Στέπαν επισημαίνει ότι «κατά την αξιολόγηση 400 αγώνων της Εθνικής Ομοσπονδίας Καλαθοσφαίρισης, οι αλγόριθμοι Τεχνητής Νοημοσύνης που χρησιμοποιήθηκαν απέδιδαν περισσότερα αρνητικά συναισθήματα σε μαύρους παίκτες κατά μέσο όρο, ακόμα και όταν χαμογελούσαν».
Παρότι όμως οι αλγόριθμοι μπορεί να βλάψουν άτομα και ομάδες διαφοροποιώντας τα αρνητικά με αρνητικές κατηγοριοποιήσεις τους, σε άλλες περιπτώσεις αποκαλύπτουν τέτοιες αδικαιολόγητες μορφές διακρίσεων που υπάρχουν μέσα σε μεγάλες ποσότητες δεδομένων. Οπως υποστηρίζει η Katharina Zweig, καθηγήτρια Πληροφορικής γερμανικού πανεπιστημίου, στο βιβλίο της «Αμήχανη Νοημοσύνη» (Awkward Intelligence), σχετικά με τους κινδύνους και τα πλεονεκτήματα της ΑΛΑ (Αλγοριθμικής Λήψης Αποφάσεων): «Μια μηχανή μπορεί να βελτιώσει μια κοινωνική διαδικασία, ακόμα κι αν δεν δουλεύει τέλεια. Το σημαντικό εδώ είναι να το συγκρίνουμε αυτό με το πώς έπαιρναν αυτές τις αποφάσεις στο παρελθόν».
Καταλαβαίνοντας τους Δαναούς όταν φέρνουν δώρα
Η σύγκριση είναι συντριπτική. Αν κάνουμε ένα ιστορικό άλμα στο παρελθόν, ανακαλύπτουμε πληθώρα προκατειλημμένων κατηγοριοποιήσεων, στερεότυπα με τα οποία αθώοι άνθρωποι ενοχοποιούνταν και υποβαθμίζονταν εγκληματικά, χάνοντας ακόμα και τη ζωή τους, επειδή ανήκαν σε λάθος κατηγορία, όπως, π.χ., επειδή οι γάτες θεωρούνταν υπηρέτες του διαβόλου, οι γυναίκες που αγαπούσαν τις γάτες αξιολογούνταν ως μάγισσες και εκτελούνταν μαζί με τα κακόμοιρα αυτά αιλουροειδή.
Ή ακόμα και αν κάποιοι πιο παρατηρητικοί, που έκαναν σωστές προγνώσεις για τις ανθρώπινες συμπεριφορές και δράσεις, ερμηνεύοντας με οξυδέρκεια τα συναισθήματα και τις προθέσεις και των πιο υποκριτών, και θεωρούνταν «μάντεις», δεν γίνονταν πάντα ακουστοί. Ιδίως όταν έπρεπε να ληφθούν κρίσιμες και δυσάρεστες αποφάσεις, που δεν εξέφραζαν τους ευσεβείς πόθους. Σε τέτοιες περιπτώσεις αυτοί φιμώνονταν σαν Κασσάνδρες.
Η ίδια η Κασσάνδρα μοιραία δεν εισακούστηκε από τους συμπατριώτες της Τρώες, όταν τους απέτρεψε να βάλουν τον Δούρειο Ιππο μέσα στην πόλη, γκρεμίζοντας μέρος των τειχών. Οι Τρώες όμως πίστεψαν τον Σίνωνα (ξάδελφο του Οδυσσέα) που βρέθηκε δίπλα στο ξύλινο άλογο. Αυτός, με κροκοδείλια δάκρυα και πόνο ψυχής, με κάθε έκφραση του βασανισμένου προσώπου και του σώματός του, έπεισε υποκριτικά τους Τρώες ότι δεν κινδύνευαν από το ξύλινο άλογο, πως τον ίδιο τον εχθρεύονταν οι Αχαιοί, άρα ήταν και δικοί του εχθροί. Αν οι Τρώες πείθονταν από την καχυποψία της Κασσάνδρας ως προς τον Σίνωνα και τον Δούρειο Ιππο –όπως εμείς σήμερα μπορεί να εμπιστευόμαστε την ΤΝ για την αναγνώριση συναισθημάτων– ο Τρωικός Πόλεμος δεν θα είχε αίσιο, αλλά άδοξο τέλος για τους Ελληνες.
Το ανθρώπινο πρόσωπο χαρακτηρίζεται παραδοσιακά καθρέφτης της ψυχής. Τώρα πια η ΤΝ μπορεί να εξελιχθεί σε έναν εξαιρετικά ευκρινή υπερ-καθρέφτη, στον οποίο αντανακλάται ο προσωπικός ψυχικός καθρέφτης του καθενός, με τα συναισθήματα και τις συγκινήσεις να αποκαλύπτονται και να κατονομάζονται ακαριαία.
Σε τέτοια περίπτωση, ρήσεις όπως το «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας» θα χάσουν το νόημά τους, αφού το πρόσωπο του δωρητή θα σαρώνεται προληπτικά από τη συναισθηματική ΤΝ, ώστε να ακυρώνονται κάθε δόλος και παγίδα, προτού δεχτεί το δώρο του ο παραλήπτης.