Είναι από τις φράσεις που χρησιμοποιούμε, με μάλλον αρνητική χροιά, στο δημόσιο βίο: «η κυβέρνηση ή ο οργανισμός αντιμετωπίζει τα προβλήματα πυροσβεστικά», λέμε, ή «απλώς σβήνουμε φωτιές», υπονοώντας ότι ασχολούμαστε με ένα πρόβλημα αποσπασματικά – μόνο όταν αυτό εκδηλωθεί. Ακόμη ένα καλοκαίρι καταστροφικών πυρκαγιών μας θύμισε ότι η μεταφορική γλώσσα ενίοτε γίνεται κυριολεκτική.
Ναι, όταν εκδηλωθεί μια πυρκαγιά, φυσικά πρέπει να τη σβήσουμε. Είναι πιο έξυπνο, όμως, να μεριμνούμε να μην εκδηλώνονται πυρκαγιές ή, πιο ρεαλιστικά, οι πυρκαγιές να είναι όσο το δυνατόν πιο μικρής έντασης, να τις εντοπίζουμε όσο πιο γρήγορα γίνεται, και να δρούμε πυροσβεστικά με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα. Με άλλα λόγια, πριν ενεργήσουμε πυροσβεστικά, φρόνιμο είναι να ενεργούμε προληπτικά. Η λαϊκή σοφία το έχει αποτυπώσει με την παροιμία «κάλιο γαϊδουρόδενε παρά γαϊδουρογύρευε».
Το κάνουμε, συνήθως, αρκετοί στην καθημερινή μας ζωή. Δεν περιμένουμε να μας διαρρήξουν το σπίτι –κλειδώνουμε, βάζουμε συναγερμό, παρακαλούμε τον γείτονα να έχει το νου του. Αν το διπλανό οικόπεδο είναι χορταριασμένο, ζητάμε από τον ιδιοκτήτη του ή τον Δήμο να μεριμνήσει για τον καθαρισμό του. Αν θέλουμε να αποφύγουμε καρδιοαγγειακά προβλήματα προσέχουμε τι τρώμε, περπατάμε, δεν καπνίζουμε. Με άλλα λόγια, προβλέπουμε αξιόπιστα τι ενδέχεται να συμβεί και παίρνουμε τα μέτρα μας για να το αποτρέψουμε ή να το περιορίσουμε. Δεν αρκούμαστε στην –μεταφορική ή κυριολεκτική– πυρόσβεση.
Ο ελληνικό κράτος, στο σύνολό του, δεν έχει μάθει να λειτουργεί έτσι ή, τουλάχιστον, όχι στον επιθυμητό βαθμό. Τα κονδύλια πρόληψης προς τα κονδύλια καταστολής δασικών πυρκαγιών είναι περίπου 1:4. Η Έκθεση Γκολντάμερ (2019) κομψά επισημαίνει «τη μεγάλη δυσαρμονία των κονδυλίων που διατίθενται για την πρόληψη, σε σχέση με τα πολλαπλάσια κονδύλια που δαπανώνται για την καταστολή των πυρκαγιών». (εδώ). Γιατί συμβαίνει αυτό;
Η πρόληψη είναι μια μακροχρόνια, αφανής, και σύνθετη διαδικασία, η οποία απαιτεί τον συντονισμό πολλών φορέων, ενώ η πυρόσβεση είναι ορατή, σχετικά σύντομης διάρκειας, και εμπλέκει λίγους φορείς (με κύριο κορμό την Πυροσβεστική). Η Έκθεση Γκολντάμερ αναφέρει ότι για την πρόληψη δασικών πυρκαγιών απαιτείται ο συντονισμός 45 φορέων!
Η πρόληψη δεν φαίνεται. Σπάνια θα σου πει κανείς «μπράβο, απέτρεψες πυρκαγιές», για τον απλό λόγο ότι, συνήθως, η αποτροπή δεν συνιστά γεγονός (είναι ένα μη γεγονός, non-event). Γεγονός, όμως, είναι η πυρκαγιά – τη βλέπεις, την αισθάνεσαι, σε απειλεί. Η προσοχή στρέφεται, συνεπώς, στην αντιμετώπιση του γεγονότος – εξού και η έμφαση στην καταστολή. Η πρόληψη μπαίνει σε δεύτερη μοίρα γιατί απαιτεί απαιτητικό και μακροχρόνιο συντονισμό προκειμένου να αποτραπεί ένα ενδεχόμενο γεγονός. Για μάζεψε, εκπαίδευσε, και συντόνισε 45 φορείς! Απαραίτητο, αλλά δύσκολο.
Όταν ένα συλλογικό εγχείρημα είναι αφανές, μακροχρόνιο, και δύσκολο, τείνει να αναβάλλεται ή να διεκπεραιώνεται τυπικά – έτσι κι αλλιώς, ουδείς χρεώνεται με την ευθύνη ενός μη γεγονότος. Για να υπερνικηθούν οι εγγενείς δυσκολίες του εγχειρήματος, απαιτείται υψηλή ποιότητα οργάνωσης και διοίκησης, με τη χρήση εκλεπτυσμένων τεχνολογιών.
Τι θα συνιστούσε πολιτική πρόληψης στην περίπτωση των δασικών πυρκαγιών; Η Έκθεση Γκολντάμερ περιγράφει διάφορα μέτρα. Ξεχωρίζω μερικά: διαχείριση του δάσους, σύστημα εκτίμησης κινδύνου, προκατασταλτικός αντιπυρικός σχεδιασμός, επίγειες περιπολίες, εντοπισμός πυρκαγιών από το έδαφος, τον αέρα και το διάστημα. Σε όλα υστερούμε. Όταν, όμως, η πρόληψη λαμβάνεται σοβαρά υπόψη (π.χ. καθαρίζεται το δάσος), τότε έχουμε καλά αποτελέσματα.
Ο Βαγγέλης Γκουντούφας, γενικός διευθυντής Δασών και Δασικού Περιβάλλοντος του υπουργείου Περιβάλλοντος, αναφέρει σε συνέντευξή του στην «Καθημερινή» (7/8/2023) τα θετικά αποτελέσματα του προγράμματος «Antinero», (με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης): «με τα έργα του», εξηγεί, «απομακρύνθηκε κρίσιμη δασική ύλη, αυτό που ονομάζουμε “υπόροφος” των δασών, ώστε να μειώσουμε τις πιθανότητες μια έρπουσα πυρκαγιά να μετατραπεί σε επικόρυφη και να εξελιχθεί σε μεγα-πυρκαγιά. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα έργα αυτά έσωσαν την κατάσταση: για παράδειγμα, πέρυσι στα Μέγαρα και φέτος στη Μάνδρα και στη Νέα Ερυθραία ξεκίνησε πυρκαγιά αλλά χάρη στον καθαρισμό περιορίστηκε στο έδαφος, την πρόλαβε η Πυροσβεστική και την έσβησε».
Υπάρχουν, λοιπόν, καλά παραδείγματα, τα οποία πρέπει να αποτελέσουν πρότυπα για ολόκληρη τη χώρα. Αυτή είναι η δουλειά των υπουργείων Πολιτικής Προστασίας και Περιβάλλοντος: αφενός να γενικεύσουν τις καλές πρακτικές, αφετέρου να φροντίσουν να αποκτήσουν διάρκεια και σταθερότητα τα προγράμματα πρόληψης. (Όταν εξαντληθεί η χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης τι θα γίνει;). Στην πρόληψη κρίνεται το μέλλον των δασών μας.
Η κλιματική κρίση μας υποχρεώνει να οργανωθούμε πολύ καλύτερα. Το φυσικό περιβάλλον κινδυνεύει, η ποιότητα ζωής υποβαθμίζεται. Το γραφειοκρατικό κράτος των «σιλό», με ελάχιστους πόρους, αργόσυρτες και ευθυνοφοβικές διαδικασίες, «τεχνοφοβία» (όρος της Έκθεσης Γκολντάμερ), και ισχνή προδραστικότητα, δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στην πολυπλοκότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, στην εποχή της κλιματικής κρίσης. Για να πετύχει η πρόληψη απαιτείται επιτελικότητα, διαρκής μάθηση, επαγγελματική διοίκηση, επάρκεια πόρων, συνεχής συνεργασία, και ικανότητα ανάληψης υπεύθυνων πρωτοβουλιών σε όλο το φάσμα των κρατικών λειτουργιών. Αν τη φράση αυτή δεν την είχε ευτελίσει ο πρωθυπουργός που οδήγησε τη χώρα στη χρεοκοπία, θα έλεγα ότι δεν χρειαζόμαστε τίποτα λιγότερο από την επανίδρυση του κράτους, δηλαδή την ανα-επινόηση του συλλογικού μας εαυτού.
* Ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Έδρα Columbia Ship Management στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής Οργανωσιακής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Warwick (www.htsoukas.com)