Τον περασμένο Μάρτιο, σε άρθρο με τίτλο «Γιατί κλείνει η Ευρώπη», εξηγούσαμε γιατί η σφοδρότητα της επίθεσης του ιού απαιτούσε πολύ δραστικά μέτρα, όπως εκείνα που υιοθετούσαν η μία μετά την άλλη οι χώρες της Ευρώπης.
Σήμερα θα απαντήσουμε με δεδομένα στο ερώτημα: «Γιατί αιφνιδιάστηκε η Ευρώπη από το 2ο κύμα», ξεκινώντας από τις εύλογες απορίες:
Γιατί η Ευρώπη μπήκε ξανά σε lockdown, παρά τις επανειλημμένες δηλώσεις των ευρωπαίων ηγετών ότι το 2ο lockdown θα ήταν καταστροφικό και θα έπρεπε να αποφευχθεί;
Γιατί, στη διάρκεια του καλοκαιριού, οι ευρωπαϊκές χώρες δεν προετοιμάστηκαν εξαντλητικά για τη χειμερινή επίθεση του ιού;
Γιατί άργησαν τόσο πολύ «να κλείσουν» χώρες όπως το Βέλγιο και η Γαλλία πληρώνοντας τώρα πολύ βαρύ τίμημα;
Γιατί δεν πρέπει να χαλαρώσουν οι άμυνές μας, παρά τις θετικές εξελίξεις στο εμβόλιο;
Ήταν λάθος, που εμείς εδώ, ανοίξαμε τα σύνορα και υποδεχθήκαμε τουρίστες στην Ελλάδα;
Πώς μετράμε τη διάδοση του ιού
Ο αριθμός των διαπιστωμένων κρουσμάτων δεν προσφέρεται για να αξιολογήσουμε και να συγκρίνουμε τη διάδοση του ιού στις κοινότητες. Είναι δείκτης εξαρτημένος από το πλήθος των ελέγχων. Περισσότερα κρούσματα σε μια χώρα έναντι μιας άλλης ή σε ένα χρονικό διάστημα έναντι άλλου, μπορεί απλώς να οφείλονται στη διενέργεια περισσότερων τεστ.
Αντιθέτως, ο αριθμός των θανάτων αποτυπώνει ακριβέστερα το μέτρο διάδοσης του ιού στην κοινότητα, αν και με χρονική καθυστέρηση, επειδή μεσολαβεί κάποιο διάστημα μεταξύ μόλυνσης και θανάτου. Γι΄αυτό, όταν επιχειρούμε συγκρίσεις μεταξύ χωρών, συγκρίνουμε κυρίως θανάτους ανά εκατομμύριο πληθυσμού.
Τέλος, επειδή οι ημερήσιες διακυμάνσεις δημιουργούν «θόρυβο» που θολώνει την πληροφορία των δεδομένων, ο μέσος όρος 7 ημερών προσφέρει καλύτερη εικόνα.
Στη συνέχεια θα παραθέσω διαγράμματα σχετικά με τη διάδοση του Covid 19 σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Για τους λόγους που προανέφερα, πρόκειται για διαγράμματα που απεικονίζουν τον 7ήμερο μέσο όρο των θανάτων λόγω μόλυνσης από τον ιό. Όλα τα δεδομένα προέρχονται από την εξαιρετική ιστοσελίδα Our World in Data
Γαλλία
Όταν ο Μακρόν ανακοίνωνε το 1ο lockdown (16 Μαρτίου), ο 7ήμερος μέσος όρος των θυμάτων του ιού στη Γαλλία ήταν 15,4 (Μ.Ο. 9/3-16/3).
Ο ίδιος δείκτης στις 23 Αυγούστου είχε τιμή 14,7, την 1η Σεπτεμβρίου 15,3 και στις 10 Σεπτεμβρίου 15,4.
Αλλά τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο τα πράγματα έδειχναν πολύ λιγότερο ανησυχητικά από τον Μάρτιο. Διότι τον Μάρτιο ο αριθμός των θυμάτων 20πλασιάστηκε μέσα σε μόλις 15 ημέρες (309,1 στις 31 Μαρτίου) ενώ τον Αύγουστο παρέμενε σχετικά σταθερός
Σημασία δεν έχει μόνο ο απόλυτος αριθμός των θανάτων. Ακόμη μεγαλύτερη σημασία έχει ο ρυθμός αύξησης, η επιθετικότητα του ιού, ο ρυθμός διάδοσης (R0). Το Καλοκαίρι και στην αρχή του Φθινοπώρου, η Γαλλία ένιωθε ότι μπορούσε να ζήσει με τον ιό. Το βάρος των 15 νεκρών την ημέρα είναι ανεκτό- τόσοι χάνονται καθημερινά στους γαλλικούς αυτοκινητόδρομους χωρίς να απαγορεύεται η κυκλοφορία.
Αυτό που είναι δυσβάσταχτο και επιβάλει επείγουσα δραστική αντιμετώπιση είναι η προοπτική διπλασιασμού των νεκρών ανά εβδομάδα: διπλάσιοι μετά την πρώτη εβδομάδα, τετραπλάσιοι μετά τη δεύτερη, οκταπλάσιοι μετά την τρίτη και ούτω καθεξής. Δηλαδή η εκθετική αύξηση της διάδοσης του ιού στην κοινότητα, αυτό δηλαδή που συνέβαινε τον Μάρτιο και που δυστυχώς παρατηρούμε ξανά από τα μέσα Οκτωβρίου.
Γι’ αυτό έκλεισε η Γαλλία ξανά στα τέλη Οκτωβρίου.
Παρεμπιπτόντως, αυτό απαντά και το ερώτημα που επανειλημμένα διατυπώθηκε το προηγούμενο διάστημα, γιατί η Ελλάδα δεν έπαιρνε μέτρα το Σεπτέμβριο, αν και είχε πολύ περισσότερα κρούσματα και θανάτους από τον Μάρτιο. Ήταν λάθος το απαγορευτικό του Μαρτίου ή το μη απαγορευτικό του Σεπτεμβρίου;
Ούτε το ένα ούτε το άλλο!
Σωστές αποφάσεις και οι δυο, με τα έως τότε δεδομένα.
Ηνωμένες Πολιτείες – Μαγική εικόνα
ΟΙ ΗΠΑ, λόγω Τραμπ, υιοθέτησαν σχετικά χαλαρά μέτρα social distancing, δεν εφάρμοσαν σκληρό lockdown, δεν διήρκεσε αρκετά, ούτε περιόρισαν πολύ τον ιό, όπως εμείς στην Ευρώπη. Κατά γενικήν ομολογία, δεν κατέγραψαν αξιοθαύμαστες επιδόσεις στη διαχείριση της πανδημίας.
Ωστόσο, εδώ και πέντε μήνες ( τέλη Μαΐου – 11 Νοεμβρίου) η αμερικανική κοινωνία ζει με μεγάλο ιικό φορτίο COVID 19 χωρίς να ξεφεύγει η κατάσταση. Η διάδοση του ιού στην κοινότητα κυμαίνεται σε υψηλά μεν επίπεδα, σταθεροποιημένη όμως. Και σταθεροποίηση χωρίς σοβαρές εκπτώσεις στις ζωές των ανθρώπων και βαριές επιπτώσεις την οικονομία αποτελεί επιτυχία.
Πού οφείλεται αυτή η επιτυχία;
Στο καλοκαίρι;
Στην καλύτερη προετοιμασία;
Στην πληρέστερη γνώση του εχθρού;
Στους απλούς κανόνες υγιεινής (μάσκες, αντισηπτικά, πλύσιμο χεριών) που περιορίζουν τη διάδοση;
Σε καλύτερα φάρμακα και ιατρικά πρωτόκολλα;
Στη μεγαλύτερη προσοχή των ευάλωτων πληθυσμών;
Πιθανότατα, η επιτυχία οφείλεται σε συνδυασμό όλων των παραπάνω και άλλων, ίσως, παραγόντων που παρέλειψα.
Αυτή η επιτυχία, πάντως, παραπλάνησε τον υπόλοιπο κόσμο. Μας έκανε να πιστέψουμε ότι μάθαμε πώς να διατηρούμε μια ισορροπία, ότι ο ιός δε θα είναι πια τόσο φονικός, τόσο επιθετικός, ότι μπορούμε να τον διαχειριστούμε και να τον περιορίσουμε με λιγότερα και πιο στοχευμένα μέτρα.
ΗΠΑ vs EE – Είναι ο χειμώνας ανόητε!
Η Ευρώπη πέρασε το καλοκαίρι περίπου όπως και οι ΗΠΑ, σχετικά σταθεροποιημένη αλλά σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα, με πολύ χαμηλότερο ιικό φορτίο.
Στα μέσα Οκτωβρίου, ωστόσο, η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει στην Ευρώπη. Ο ρυθμός αύξησης του ιού (των θανάτων) πήρε ξεκάθαρα εκθετική μορφή με μικρό χρόνο διπλασιασμού.
Έχει σημασία ο χρόνος διπλασιασμού. Στην πραγματικότητα, όσο μεγαλύτερο το R0, τόσο μικρότερος ο χρόνος διπλασιασμού του ιού εντός της κοινότητας.
Δείτε, για παράδειγμα τον Αύγουστο. Ο ιός πολλαπλασιαζόταν φυσικά, αν και δεν είναι εμφανές στο διάγραμμα λόγω κλίμακας. Τον Αύγουστο χρειάστηκαν 41 μέρες για να διπλασιαστούν οι ημερήσιοι θάνατοι στην ΕΕ (1/8-11/9). Ενώ τον Οκτώβριο ο διπλασιασμός έγινε σε 10 ημέρες. Διπλασιάστηκαν από 19 – 29 Οκτωβρίου οι θάνατοι και ξαναδιπλασιάστηκαν από 29/10 ως 8/11.
Αν ο ρυθμός αύξησης του ιού παρέμενε στα επίπεδα του Αυγούστου, θα φτάναμε στα επίπεδα που είμαστε σήμερα στα τέλη Φεβρουαρίου του 2021. Άρα, όπως καταλαβαίνετε, διπλασιασμός ανά 40 μέρες αντέχεται, διπλασιασμός ανά 10 μέρες δεν αντέχεται.
Το Μάρτιο του 2020, ο ρυθμός αύξησης του ιού αντιστοιχούσε σε διπλασιασμό ανά 3-4 ημέρες. Τώρα, με τα νέα δεδομένα, είναι απολύτως εύλογη η ανησυχία μήπως κινδυνεύουμε από αντίστοιχους ρυθμούς διάδοσης σε λίγες μέρες, όταν ο καιρός κρυώσει κι άλλο.
Τα συμπεράσματα από το διάγραμμα 3 είναι, δυστυχώς, δυσοίωνα.
Α) Η Ευρώπη όπως και οι ΗΠΑ πέτυχε περιορισμό του ιού το Καλοκαίρι αλλά ήταν επιτυχία του Καλοκαιριού, το κλίμα βοήθησε σε μεγάλο βαθμό.
Β) Με τον ερχομό του Φθινοπώρου, ο ιός επέστρεψε στην Ευρώπη με σφοδρότητα. Και διαπιστώνουμε πως δεν μπορούμε να τον ελέγξουμε μόνο με μικρές εκπτώσεις στον τρόπο ζωής. Ο χειμώνας θα είναι δύσκολος.
Γ) Οι ηγεσίες της Ευρώπης, χωρίς εξαίρεση, αιφνιδιάστηκαν από τη σφοδρότητα του ιού. Διότι η επιτυχία του καλοκαιρού και η κατάσταση στις ΗΠΑ ήταν καθησυχαστική. Ο αιφνιδιασμός είναι ο λόγος που χώρες σαν τη Γαλλία, την Ιταλία και το Βέλγιο βρέθηκαν πάλι σε δεινή θέση, παρά το πάθημα του Μαρτίου. Είναι ο λόγος που ευρωπαίοι πρωθυπουργοί και υπουργοί φάνηκαν τόσο ανακόλουθοι, τον ένα μήνα να αποκλείουν το lockdown και τον επόμενο να το επιβάλουν.
Δ) Ήταν, όμως, αναπόφευκτο. Αν δεν συνέβαινε σήμερα με 30 νεκρούς ημερησίως, θα συνέβαινε μετά από 10 μέρες με 60 νεκρούς την ημέρα ή μετά από 20 ημέρες με 120 νεκρούς.
Ε) Όσο για τις ΗΠΑ, μη σας ξεγελά το διάγραμμα. Σε λίγες εβδομάδες θα ακολουθήσουν την πορεία της Ευρώπης.
Αν τέλος έχετε την εντύπωση πως το τελευταίο διάστημα λαμβάνονταν στη χώρα μας μέτρα αποσπασματικά, αναποτελεσματικά ή ανεπαρκή έχετε δίκιο. Αιφνιδιαστήκαμε, -όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε όλη την Ευρώπη. Ξεγελαστήκαμε, νομίζαμε πως ξέραμε περισσότερα απ΄ όσα πραγματικά ξέραμε, πως είχαμε καλύτερη πιο θωρακισμένη άμυνα. Πάμε πάλι ψαχουλευτά, παραχωρώντας στον ιό μικρά κομμάτια από τη ζωή μας λίγο λίγο μήπως και αποδειχτούν αρκετά.
Αργήσαμε να πάρουμε μέτρα;
Σοφός είναι όποιος μαθαίνει από τα παθήματα των άλλων, λένε. Πράγματι!
Στο 1ο κύμα της πανδημίας, οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες διδάχθηκαν από τα παθήματα Ιταλίας και Ισπανίας. Στο νησί που οδηγούν ανάποδα, η έξαρση του ιού τους επισκέφθηκε με κάποια καθυστέρηση και για λόγους γεωγραφικούς. Είχαν χρόνο να δράσουν προληπτικά, να πάρουν μέτρα εγκαίρως αλλά φλέρταραν χαλαροί με την ανοσία της αγέλης. Όμως οι αριθμοί ήταν αμείλικτοι. Η πρόβλεψή μας στα μέσα Μαρτίου ότι και η Βρετανία θα εφάρμοζε το σκληρό lockdown που αποκήρυσσε, παραβίαζε ανοικτές θύρες και επαληθεύτηκε λίγο αργότερα.
Η Βρετανία δεν διαχειρίστηκε καλά το 1ο κύμα, γιατί δεν διδάχθηκε από τα παθήματα των άλλων. Η Ελλάδα διαχειρίστηκε καλά το 1ο κύμα, ακριβώς επειδή αξιοποίησε εγκαίρως τη γνώση από τα παθήματα των γειτόνων της.
Στο διάγραμμα 5, βλέπουμε τα διαγράμματα εξέλιξης της διάδοσης του ιού από τον Ιούλιο ως αρχές Νοεμβρίου σε Γερμανία, Ελλάδα, Ολλανδία, Αγγλία, Πορτογαλία, Ιταλία, Γαλλία και Ισπανία. Όπως βλέπετε, μέχρι τα μέσα Οκτωβρίου, σε καμία χώρα δεν φαίνεται να εκδηλώνεται το φαινόμενο της επιθετικής εκθετικής αύξησης. Και στην Ισπανία ακόμη, μια από τις χώρες με τις χειρότερες επιδόσεις στην Ευρώπη, ο ρυθμός αύξησης του ιού είναι γραμμικός και ήπιος μέχρι και το δεύτερο 10ήμερο του Οκτωβρίου. Σε όλες τις χώρες του διαγράμματος, η αυξητική τάση εκδηλώνεται σαφώς επιθετικά μόλις στο τρίτο 10ήμερο.
Δηλαδή, σε αντίθεση με τον Μάρτιο, δεν υπήρξε προπομπός να εκπέμψει εγκαίρως σήμα κινδύνου γι΄ αυτό που θα ακολουθούσε, ώστε να ληφθούν εγκαίρως επιθετικά προληπτικά μέτρα ανάσχεσης του ιού.
Εκ των υστέρων, είναι προφανές πως κάτι έπρεπε να είχε γίνει νωρίτερα και στη Θεσσαλονίκη, και στην Ιταλία, και στη Γαλλία, και στην Ισπανία, και στο Βέλγιο κ.α. Αλλά αυτό φαίνεται… εκ των υστέρων.
Μεμονωμένες προειδοποιητικές φωνές και τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο υπήρξαν. Όμως θα πρέπει να θυμόμαστε ότι τα επιστημονικά μοντέλα δίνουν πολύ διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα με την παραμετροποίηση. Και, όπως υπήρχαν προειδοποιητικές φωνές, έτσι υπήρχαν και καθησυχαστικές. Αλλά τα πραγματικά «hard data», ο απόλυτος αριθμός των θυμάτων, των νοσηλευομένων σε ΜΕΘ και ο ρυθμός αύξησης της διάδοσης του ιού (R0) σε Ευρώπη και Αμερική μέχρι τα μέσα Οκτώβρη, δεν υποστήριζαν τη λήψη επιθετικών περιοριστικών μέτρων.
Ήταν λάθος που ανοίξαμε τον τουρισμό;
Η Γερμανία, όπως είδαμε και στο διάγραμμα 5, το καλοκαίρι σημείωσε καλύτερες επιδόσεις από τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, μια από τις λίγες που είχαν καλύτερα αποτελέσματα από την Ελλάδα στον περιορισμό του ιού.
Αυτό αποτυπώνεται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στο διάγραμμα 6, όπου συγκρίνουμε την Ελλάδα, που σημείωσε καλύτερες επιδόσεις από τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, με τη Γερμανία που τα κατάφερε ακόμη καλύτερα από την Ελλάδα. (Λόγω επιλογής της κλίμακας που θέλει ακριβώς να τονίσει την αυξητική τάση της Ελλάδας vs Γερμανίας, η Ελλάδα στο διάγραμμα εμφανίζεται να έχει υπερβολικά αυξητική πορεία. Για να μη χάνουμε το μέτρο απλώς σημειώνω πως 0,35 νεκροί ανά εκατομμύριο που παρουσίαζε η Ελλάδα στις 19 Σεπτεμβρίου αντιστοιχούσε σε 3-4 νεκρούς ημερησίως).
Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι η Ελλάδα δεν άνοιγε τα σύνορά της σε τουρίστες, δεν χαλάρωνε τα μέτρα στο εσωτερικό και τελικά, το καλοκαίρι σημείωνε στο υγειονομικό πεδίο επιδόσεις εφάμιλλες της πειθαρχημένης και οργανωμένης γερμανικής κοινωνίας.
Όπως απέδειξε εκ των υστέρων η πραγματική ζωή, λίγες μέρες κρύου θα ήταν αρκετές για να χαθεί αυτό το προβάδισμα και η καλή επιδημιολογική εικόνα, όπως φαίνεται και στο διάγραμμα 7. Θα ξεκινούσαμε πάλι από την ίδια σχεδόν αφετηρία, έχοντας όμως καταβάλλει μεγαλύτερο οικονομικό κόστος και βαρύτερο ψυχολογικό τίμημα.
Έχουμε μπροστά μας 4-5 δύσκολους μήνες. Σκεφτείτε να είχαμε ήδη πίσω μας άλλους 4-5 μήνες με τη νεολαία υπό αυστηρό «social distancing». Δείτε την πολύπαθη Ισπανία. Στο 1ο κύμα πλήρωσε το βαρύτερο τίμημα στην Ευρώπη σε ανθρώπινες ζωές, τους τελευταίους μήνες έχει 5πλάσια θύματα (ανά εκατομμύριο) από την Ελλάδα, κι όμως, οι αντιδράσεις για λιγότερο περιοριστικά μέτρα από τα δικά μας είναι πολύ έντονες. Και στην Ιταλία και τη Γαλλία επίσης.
Η διαχείριση της πανδημίας είναι μαραθώνιος, γράφαμε τον Απρίλιο. Μαραθώνιος βουνού. Απαιτεί οικονομία δυνάμεων. Αν ξεκινάς από τη Λάρισα για την κορυφή του Ολύμπου, το να ξεφορτωθείς τις προμήθειες νερού και φαγητού στην θεσσαλική πεδιάδα, για να μη σε επιβαρύνουν, είναι λάθος. Κουβαλάς και καταναλώνεις τις προμήθειες μέχρι το Λιτόχωρο, γιατί στην πεδιάδα οι προμήθειες προσφέρουν περισσότερη δύναμη και αντοχή απ’ όση αφαιρούν. Και μόνο φτάνοντας στο φαράγγι του Ενιπέα ξεφορτώνεσαι τα βάρη, να ξεκινήσεις τον μακρύ δύσβατο ανήφορο όσο γίνεται ελαφρύτερος.
Το ίδιο ισχύει και για την πανδημία. Στην επιδημιολογική πεδιάδα του καλοκαιριού, η οικονομική και η κοινωνική δραστηριότητα πρόσφεραν περισσότερα απ’ όσα κόστισαν.
Τελειώνοντας, επιτρέψτε μου μια προσωπική ματιά στην πανδημία. Θα ήθελα η χώρα μου να καταγράφει επιδόσεις Νότιας Κορέας.
Δεν τις καταγράφει, επειδή, ευτυχώς, είμαστε στην Ευρώπη! Αν καταβάλουμε αυξημένο τίμημα στον βωμό της πανδημίας, είναι το τίμημα του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Και όταν αξιολογούμε τη στρατηγική και τις επιδόσεις μας, πρέπει να θυμόμαστε ότι ζούμε στην Ευρώπη. Με την Ευρώπη συμβαδίζουμε, με την Ευρώπη συγκρινόμαστε.