Μια απορία πλανάται στα χείλη πολλών και στο πίσω μέρος του μυαλού περισσοτέρων. Η ανθρωπότητα έχει γνωρίσει πανδημίες πολύ πιο θανατηφόρες από τον κορονοϊό. Αλλά ποτέ πριν δεν είχε δει τόσο εκτεταμένους και παρατεταμένους περιορισμούς της ελευθερίας μετακίνησης και συνάθροισης. Γιατί, λοιπόν, τώρα τέτοια μέτρα;
Η απάντηση είναι απλή και δεν έχει καμία σχέση με συνωμοσιολογικά σενάρια δεξιάς, αριστερής ή αποκρυφιστικής κοπής. Εχει όμως μια δυσάρεστη «ουρά».
Μετά τις εμπειρίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα κράτη, τουλάχιστον τα δημοκρατικά, και οι υπερεθνικοί οργανισμοί ακολούθησαν λίγο-πολύ πιστά ένα βασικό πρόταγμα του Διαφωτισμού (και της καντιανής φιλοσοφίας): ότι το ανθρώπινο άτομο συνιστά αυταξία. Επομένως, η μέριμνα για τη ζωή και την ασφάλεια, όχι μόνο του συνόλου, μα και του κάθε πολίτη χωριστά, αποτελεί πρώτιστη υποχρέωση του κράτους. Επρόκειτο για τεράστια πρόοδο στον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Οπως όμως συμβαίνει συχνά, η πρόοδος αυτή έκρυψε με τη λάμψη της μια ρήτρα-παγίδα της δύναμης που λέγεται Ιστορία ή Τύχη. Αφορούσε το ερώτημα τι θα γίνει αν το αίτημα για ασφάλεια του καθενός έρθει σε σύγκρουση με το άλλο βασικό πρόταγμα του Διαφωτισμού, που επίσης τήρησαν με πρωτόγνωρη συνέπεια οι μεταπολεμικές δημοκρατίες: τις ατομικές ελευθερίες.
Ενα τέτοιο ενδεχόμενο δεν είχε απασχολήσει αυτές τις χώρες, γιατί θα φαινόταν εξωπραγματικά αλλόκοτο. Ωσπου ήρθε ο κορονοϊός για να θέσει το δίλημμα και να εκμαιεύσει την απάντηση: η ασφάλεια του ατόμου μπορεί και πρέπει να προστατεύεται, ακόμη και εις βάρος της ατομικής ελευθερίας του. Με μαιευτήρα την πιο πρωτόγονη μορφή ζωής, έναν ιό, η φιλελεύθερη ιδεολογία των ανθρώπινων δικαιωμάτων γέννησε ένα αντιφελεύθερο παιδί: τον κρατικό αυταρχισμό. Δύσκολη και επώδυνη γέννα, ασφαλώς. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι οι χώρες με την πιο μακρόχρονη φιλελεύθερη παράδοση, η Βρετανία, οι ΗΠΑ και η Σουηδία, άργησαν να προχωρήσουν σε περιορισμούς της ελεύθερης μετακίνησης (πληρώνοντας τώρα το τίμημα), κι ας φορτώνονται οι ευθύνες αποκλειστικά σε πολιτικούς όπως ο Τραμπ και ο Μπόρις Τζόνσον.
Μπορούσε να αποφευχθεί το παράδοξο αυτής της δυσοίωνης ετερογονίας; Οχι, δεν μπορούσε. Και αυτό την κάνει πιο δυσοίωνη. Ακόμη πιο δυσοίωνη την κάνει το γεγονός ότι έρχεται σε μια ιστορική συγκυρία όπου οι τάσεις για αυταρχικές πολιτικές πρακτικές ενισχύονται διαρκώς, και συχνά με τη συναίνεση εκλογικών πλειοψηφιών. Ο κορονοϊός είναι θείο δώρο για πολιτικούς που δεν έχουν περί πολλού τις δεσμεύσεις της κυβερνητικής εξουσίας σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Τους λύνουν τα χέρια για να διευρύνουν αυταρχικά μέτρα χωρίς να συναντούν αντίσταση. Λόγω έκτακτων συνθηκών, φυσικά. Αλλά πάντα «έκτακτες συνθήκες» στρώνουν τον δρόμο προς τη συρρίκνωση της δημοκρατίας. Το παράδειγμα του Ορμπαν και της μηδενικής αντίδρασης από την Ευρωπαϊκή Ενωση είναι το πιο εύγλωττο μέχρι στιγμής. Αλλά υπάρχουν και άλλα συμπτώματα. Θα πρέπει π.χ. να μας προβληματίσει αυτό που ακούμε και εδώ από κυβερνητικά χείλη για ακόμη αυστηρότερα μέτρα, επειδή υπάρχει, λέει, ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού που δεν συμμορφώνεται. Αυτό θυμίζει την τακτική δασκάλων του παλιού καιρού με μιλιταριστική νοοτροπία: τιμωρώ όλη την τάξη επειδή ένας μαθητής πέταξε σαΐτα στη διάρκεια του μαθήματος.
Εννοείται ότι όλα αυτά γίνονται για το καλό μας. Κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει τις αγαθές προθέσεις των κυβερνώντων. Κανένας δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι πειραματίζονται δόλια για να μετρήσουν τις αντιστάσεις του πληθυσμού στην επιβολή μέτρων που φαλκιδεύουν τις ατομικές ελευθερίες. Δεν χρειάζεται να το κάνουν. Το κάνει ο (δικαιολογημένος) φόβος. Η δυναμική του φόβου είναι η δυναμική της υποταγής. Στον ανταγωνισμό ανάμεσα στην εκτελεστική και τη νομοθετική εξουσία, η πρώτη (όποια και αν είναι ή θα είναι μελλοντικά) έχει μπροστά της έτοιμα συμπεράσματα από αυτό που συμβαίνει σήμερα.
Μόνο που δεν θα πρέπει να αισθάνεται και τόσο άνετα για τη φοβισμένη υποταγή του πληθυσμού στις εντολές εγκλεισμού του. Η παταγώδης αποτυχία του ιδιωτικού τομέα στην αντιμετώπιση αυτής της κρίσης και η στροφή προς το κράτος, ακόμη και αν η τελευταία είναι μόνο συγκυριακή, είναι κάτι που δεν θα ξεχαστεί. Γιατί δεν θα μπορεί να το θολώσει ο κουρνιαχτός από τη μάχη αντίθετων, ιδεολογικά χρωματισμένων λόγων, όπως στην προηγούμενη κρίση. Και αυτό μπορεί να είναι η αρχή του τέλους μιας άλλης υποταγής, σε ένα οικονομικό δόγμα που φαινόταν αδήριτο σαν τη μοίρα και κάθε διαμαρτυρία εναντίον του μάταιη. Ο κορονοϊός έχει μια παράξενη, απρόβλεπτη διαλεκτική. Ο φόβος που προκαλεί μπορεί τελικά και να εγκυμονεί την ελευθερία.