Είναι κοινοτοπία πλέον ότι οι σύγχρονες (αμερικάνικες κυρίως) τηλεοπτικές σειρές με τα ευρηματικά και πολυεπίπεδα σενάρια μπορούν να χαρακτηριστούν ως η σύγχρονη λογοτεχνία. Δύο πολύ πρόσφατες σειρές όμως που εντυπωσίασαν κοινό και κριτικούς, αφορούν ιστορίες που ενώ θα μπορούσαν να αποτελούν προϊόντα ευφάνταστου δημιουργού, μόνο φαντασία δεν τις χαρακτηρίζει. Και ακριβώς το γεγονός ότι παρουσιάζουν αληθινά γεγονότα τις κάνει περισσότερο καθηλωτικές.
Η πρώτη είναι το «Chernobyl», παραγωγής HBO. Παρουσιάζει τα γεγονότα από την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα μέχρι και τις πρώτες ημέρες που ακολούθησαν, καθώς και τη δίκη αυτών που θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για το ατύχημα. Η σειρά εστιάζει αφενός στις πρώτες αντιδράσεις των ανθρώπων και του επίσημου κράτους: άγνοια, άρνηση και απόκρυψη για τον βαθμό και τη σημασία του ατυχήματος, καθυστερήσεις, προπαγάνδα αλλά και ηρωισμός, αλτρουισμός, έρευνα για την αποκάλυψη των αιτιών, προσπάθεια ελέγχου των συνεπειών με προσωπικό κόστος. Αφετέρου στις λανθασμένες επιλογές των προσώπων που βρίσκονταν σε θέση ευθύνης και που έγιναν λίγο πριν και λίγο μετά το ατύχημα, σε συνδυασμό με την απόκρυψη του ελαττώματος στον μηχανισμό ασφαλείας από το σοβιετικό καθεστώς, για λόγους κόστους αλλά και γοήτρου.
Η δεύτερη σειρά είναι το «When they see us», παραγωγής Netflix. Πρόκειται για την ιστορία των Central Park Five, πέντε παιδιών από το Χάρλεμ της Νέας Υόρκης (τεσσάρων Αφροαμερικάνων και ενός ισπανόφωνου, ηλικίας από 14 έως 16 ετών) που κατηγορήθηκαν και καταδικάστηκαν άδικα σε φυλάκιση το 1989 για το βιασμό μίας γυναίκας στο Σέντραλ Παρκ . Η καταδίκη στηρίχτηκε σε έγγραφες και μαγνητοσκοπημένες ομολογίες των παιδιών, οι οποίες όμως αποσπάστηκαν κατόπιν αφάνταστης ψυχολογικής και σωματικής βίας και χειραγώγησης από την αστυνομία της Νέας Υόρκης, καθώς και από παραποίηση δεδομένων ή αγνόηση στοιχείων από την εισαγγελία της πόλης. Η οικειοθελής ομολογία του πραγματικού ενόχου το 2002 έσκασε σαν βόμβα, ανοίγοντας πάλι την υπόθεση και οδηγώντας στην εκ των υστέρων αθώωση των πέντε νέων .
Οι δύο αυτές ιστορίες πέρα από την δικαιολογημένη επιτυχία της τηλεοπτικής τους απόδοσης, έχουν και κάτι άλλο κοινό: Την απόκρυψη της αλήθειας από το επίσημο κράτος με κόστος για αθώους πολίτες. Το ατύχημα του Τσερνόμπιλ και ο βαθμός των επιπτώσεών του ήταν συνέπεια της απόκρυψης της αλήθειας από τους υπεύθυνους και από το κράτος. Η καταδίκη των παιδιών ήταν στηριγμένη πάνω σε ψέματα. Και στις δύο περιπτώσεις οι επιλογές των εκάστοτε υπεύθυνων ήταν το αποτέλεσμα της προσπάθειάς τους να παρουσιάσουν στους ανωτέρους τους και στη κοινή γνώμη μία εικόνα αποτελεσματικότητας και ικανότητας. Μία ψεύτικη εικόνα επιτυχίας. Οι χειριστές του σταθμού έπρεπε να παρουσιάσουν ένα πετυχημένο τεστ ασφαλείας, το σοβιετικό καθεστώς δεν μπορούσε να επιτρέψει την αποκάλυψη σοβαρού ατυχήματος, άρα αποτυχίας, πολύ περισσότερο ελαττωματικών εξαρτημάτων. Η εισαγγελία και οι αστυνομικοί της Νέας Υόρκης έπρεπε να δείξουν ότι έπιασαν τους δράστες και να ικανοποιήσουν μια οργισμένη και φοβισμένη κοινωνία, που φανατίζονταν ακόμα περισσότερο από ανθρώπους όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος την εποχή εκείνη είχε πληρώσει για την καταχώρηση κειμένου σε εφημερίδες με τον τίτλο «φέρτε πίσω την αστυνομία μας, φέρτε πίσω τη θανατική ποινή».
Η αλήθεια σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς είναι πολυτέλεια, και ως τέτοια είναι πολύ σπάνια και ανήκει μόνο στα ανώτερα κλιμάκια. Θεσμοί που να λειτουργούν ανεξάρτητα από την εξουσία και την ελέγχουν, ελεύθερος τύπος, ανεξάρτητες αρχές και δικαιοσύνη απουσιάζουν. Οι ερωτήσεις απαγορεύονται, οπότε για να γίνει η αλήθεια κτήμα του ευρύτερου πληθυσμού απαιτείται προσωπικό κόστος των ανθρώπων που θα την ανακαλύψουν και θα την αποκαλύψουν. Στην περίπτωση του Τσερνόμπιλ αυτοί ήταν επιστήμονες της Σοβιετικής Ενωσης, με κυριότερο τον Βαλέρι Λεγκάσωφ, κεντρικό ήρωα της τηλεοπτικής σειράς.
Αλλά και σε φιλελεύθερες δημοκρατίες η αλήθεια δεν πρέπει να θεωρείται πάντα δεδομένη, όπως φαίνεται. Η δημοκρατία δεν εγγυάται την επικράτησή της , αλλά παρέχει τις προϋποθέσεις για να μην κυριαρχήσει το ψέμα. Στην περίπτωση των πέντε του Σέντραλ Παρκ οι θεσμοί δεν λειτούργησαν. Οι ερωτήσεις επιτρέπονταν αλλά οι σωστές ερωτήσεις από τους υπεύθυνους και τον τύπο απουσίασαν. Η δικαιοσύνη δεν αποτέλεσε το θεσμικό αντίβαρο στο κοινό αίσθημα που ζητούσε ένοχους σε μία εποχή υψηλής εγκληματικότητας για την πόλη της Ν.Υόρκης. Όπως λέει και η εισαγγελέας που χειριζόταν την υπόθεση, “δεν πρόκειται για δικαιοσύνη αλλά για πολιτική, η πολιτική είναι θέμα επιβίωσης και δεν υπάρχει δίκαιο στην επιβίωση”. O τύπος δεν επιτέλεσε το ρόλο του ως τελευταία γραμμή άμυνας.
Στην εποχή των fake news, της δημοφιλίας του μοντέλου της ανελεύθερης δημοκρατίας, της δυσπιστίας απέναντι στην πραγματική ανεξαρτησία του Τύπου και της δικαιοσύνης, της αμφισβήτησης των επιστημονικών ερευνών και της δυσφήμησης ή υποτίμησης του ρόλου των ανεξάρτητων αρχών, είναι σημαντικό ότι υπάρχουν τηλεοπτικές σειρές που αναδεικνύουν τις διαστάσεις τέτοιων γεγονότων και πυροδοτούν συζητήσεις και προβληματισμούς για το σήμερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον αμερικάνικο Τύπο, με αφορμή τη σειρά «Chernobyl», διατυπώνεται η αγωνία για τον τρόπο χειρισμού μίας αντίστοιχης καταστροφής κατά τη διάρκεια της θητείας του Ντόναλντ Τραμπ, μιας θητείας που χαρακτηρίζεται από λαϊκισμό, ανικανότητα, έλλειψη συντονισμού, αγνόηση των εξειδικευμένων επιστημόνων και πολλά ψέματα. Τα γεγονότα αυτά μπορεί να ξανασυμβούν ή και να συμβαίνουν ήδη, ακριβώς γιατί σε όλο το κόσμο η αλήθεια συσκοτίζεται, άνθρωποι που δεν γνωρίζουν και δεν ενδιαφέρονται να την προσεγγίσουν αναλαμβάνουν θέσεις ευθύνης, οι θεσμοί που μπορούν να την αναδείξουν αποδυναμώνονται. Στην Ελλάδα που θεωρείται σχεδόν δεδομένη η αναξιοπιστία του τύπου, που η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, ειδικά το τελευταίο διάστημα, έχει πληγεί σημαντικά και που διαχρονικά στη συνείδηση των πολιτών η αρχή της πλειοψηφίας αποτελεί την αρχή και το τέλος της δημοκρατίας, θα ήταν χρήσιμο να ξεκινήσει μία συζήτηση για τον ρόλο των ανεξάρτητων αρχών και των θεσμών σε μία δημοκρατία, και τις συνέπειες της τυπικής ή ελλιπούς λειτουργίας τους σε συγκεκριμένες περιστάσεις.
Στο τέλος της σειράς «Chernobyl» ο Λεγκάσωφ, λέει: «Αυτό είναι το δώρο από το Τσερνόμπιλ: Εκεί που κάποτε φοβόμουν το κόστος της αλήθειας, τώρα μόνο ρωτώ τι κόστος έχουν τα ψέματα». Το σημαντικό είναι να γίνει ο υπολογισμός του κόστους και η αποκάλυψή του πριν την ώρα της πληρωμής.