Το 1982, η Μελίνα Μερκούρη άνοιξε επισήμως το θέμα της επιστροφής και επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα, με μια ομιλία της στην αρμόδια επιτροπή της UNESCO που συνεδρίαζε στο Μεξικό. Η πραγματικά ιστορική της ομιλία όμως, ήταν το 1986, στην Οξφόρδη, όπου διοργανώθηκε μια συζήτηση για το θέμα που στο μεταξύ είχε γίνει σήμα κατατεθέν της πολιτικής της. Την ιστορική εκείνη ομιλία της είχε παρακολουθήσει και ο Μπόρις Τζόνσον, ως πρόεδρος των φοιτητών της Οξφόρδης.
Διαβάζοντας σήμερα κομμάτια εκείνης της ομιλίας και βλέποντας μαγνητοσκοπημένα αποσπάσματα, κυριολεκτικά ανατριχιάζουμε. Είναι τέτοιο το πάθος της Μελίνας που θαρρώ πως σήμερα δεν υπάρχει πολιτικός άνδρας ή γυναίκα που μπορεί να το πλησιάσει. Η δε ομιλία της, που εξηγεί πως έγινε η καταστροφή του Παρθενώνα από τον Ελγιν και κάτω από ποιες συνθήκες αγριότητας και ασέβειας για το μνημείο, είναι ένα κείμενο που θα έπρεπε να διδάσκεται στα ελληνικά σχολεία. Τέτοια αυθεντικότητα, τόση πίστη στον στόχο και τόσο μεθοδική παράθεση επιχειρημάτων, σπάνια συναντώνται.
Παραθέτω λίγα αποσπάσματα εκείνης της ιστορικής ομιλίας, για να αντιληφθούμε από πού ξεκίνησε αυτός ο αγώνας που συνεχίζεται ως τα σήμερα.
Τα εξόριστα αιχμάλωτα μάρμαρα
«Για να αφηγηθώ όλη την τερατωδία χρειάζεται αρκετός χρόνος και αρκετή ψυχραιμία. Οι λέξεις “λεηλασία”, “ερήμωση”, “αχαλίνωτη καταστροφή”, “αξιοθρήνητη συντριβή και συμφορά” δεν είναι δικές μου για να χαρακτηριστεί το γεγονός. Ειπώθηκαν από τους σύγχρονους του Ελγιν. Ο Οράτιος Σμιθ (Horace Smith) αναφέρεται στον Ελγιν σαν τον “ληστή των μαρμάρων”. Ο λόρδος Βύρωνας (Lord Byron) τον αποκάλεσε πλιατσικολόγο. Ο Τόμας Χάρντι (Thomas Hardy) χαρακτήρισε αργότερα τα μάρμαρα σαν “αιχμάλωτους σε εξορία”».
Αδιάφοροι οι Ελληνες;
«Παραμένει ένα δεύτερο επιχείρημα παρά το ότι έχει έκτοτε αμφισβητηθεί από πολλούς βρετανούς περιηγητές στην Ελλάδα την εποχή αυτή.“Οι αδαείς και δεισιδαίμονες Έλληνες ήταν αδιάφοροι για την τέχνη και τα μνημεία τους”. Αυτό βέβαια υπονοεί ότι ήταν τυφλοί, ασυνείδητοι και άκαρδοι. Ποιοι; Οι Έλληνες που πολύ μετά του Περικλή δημιούργησαν τα θαύματα της Βυζαντινής Τέχνης. Οι Ελληνες που, ακόμα και κάτω από την Οθωμανική κατοχή, δημιούργησαν σχολές τέχνης και χειροτεχνίας. Οι Έλληνες που παρά 400 χρόνια τουρκικής κατοχής, διατήρησαν με πείσμα τη γλώσσα και τη θρησκεία τους. Οι ίδιοι Ελληνες που κατά τον αγώνα για την ανεξαρτησία τους έστειλαν στους τούρκους στρατιώτες βόλια να χρησιμοποιηθούν εναντίον τους. Ναι, εναντίον τους».
Η ταπείνωση της καταστροφής
«Ο Εδουάρδος Ντόντγουελ (Edward Dodwell) έγραψε: “Ενιωσα την απερίγραπτη ταπείνωση να είμαι παρών όταν ο Παρθενώνας απογυμνώνονταν από τα λαμπρότερα γλυπτά του. Είδα ορισμένες μετόπες της ακραίας νότιας πλευράς του ναού να σέρνονται κάτω. Ηταν σφηνωμένες ανάμεσα στις τριγλύφους με μια εσοχή και προκειμένου να τις σηκώνουν, ήταν απαραίτητο να ρίξουν στο έδαφος το θαυμάσιο γείσο με το οποίο καλύπτονταν. Η νοτιοανατολική πλευρά του αετώματος μοιράστηκε την ίδια τύχη”».
Το βογγητό των κατεστραμμένων Γλυπτών
«Δεν μπορούμε παρά να καταραστούμε το βάρβαρο πνεύμα που τους παρότρυνε να θρυμματίσουν και να ακρωτηριάσουν, να λεηλατήσουν και να ανατρέψουν τα λαμπρά έργα που είχε αναθέσει ο Περικλής και που είχε εκτελέσει η απαράμιλλη μεγαλοφυία του Ικτίνου και του Φειδία. Ένας άλλος μάρτυρας, ο Ρόμπερτ Σμιρκ (Robert Smirke), γράφει: “Ταράχθηκα ιδιαίτερα όταν είδα την καταστροφή που γινόταν με το γκρέμισμα των αναγλύφων της ζωοφόρου. Κάθε πέτρα καθώς έπεφτε έσειε το έδαφος με το ασήκωτο βάρος της και ο βαθύς υπόκωφος ήχος που έκανε έμοιαζε σαν αγωνιώδες βογγητό του πληγωμένου πνεύματος του ναού”».
Τα Γλυπτά είναι περηφάνια μας, το ίδιο το όνομα μας
«Πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν για μας τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Είναι η υπερηφάνεια μας, είναι οι θυσίες μας. Είναι το ευγενέστερο σύμβολο τελειότητας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι οι φιλοδοξίες μας και το ίδιο το όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητας. Είμαστε έτοιμοι να πούμε ότι θεωρούμε όλη την πράξη του Ελγιν σαν άσχετη, προς το παρόν. Λέμε στη βρετανική κυβέρνηση: Κρατήσατε αυτά τα Γλυπτά για δύο σχεδόν αιώνες. Τα φροντίσατε όσο καλύτερα μπορούσατε, γεγονός για το οποίο και σας ευχαριστούμε. Oμως τώρα, στο όνομα της δικαιοσύνης και της ηθικής, παρακαλώ δώστε τα πίσω. Ειλικρινά, πιστεύω ότι μια τέτοια χειρονομία εκ μέρους Μεγάλης Βρετανίας θα τιμούσε πάντα το όνομά της».