Υπάρχουμε, αναπτυσσόμαστε και δραστηριοποιούμαστε στον χώρο στις τρεις εκφάνσεις του: τον φυσικό χώρο, τον χώρο των επικοινωνιών και τον χώρο των οικονομικο-κοινωνικών σχέσεων. Υπάρχουν οι τυχεροί που γεννιούνται σε προνομιούχες χώρες και οι άτυχοι που βρίσκονται σε χώρες ή περιοχές αποκλεισμένες από τη θάλασσα, με ερήμους, ξηρασίες, πλημμύρες, κυκλώνες, σεισμούς και με αυταρχικές κυβερνήσεις που κρατάνε τον λαό στη μιζέρια.
Ισως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πόσο τυχεροί είμαστε στην Ελλάδα. Κάποτε ένας πολιτικός είχε υποσχεθεί να μας κάνει τη Δανία του Νότου, θα ήταν εφικτό. Δύσκολα όμως θα γινόταν η Δανία, η Ελλάδα του Βορρά με τις φυσικές ομορφιές και τον καιρό της Ελλάδας. Να μην ξεχνάμε και τη συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Τον περασμένο Ιούλιο ο Πρωθυπουργός γύρισε από το Βερολίνο θριαμβευτής, με 72 δισ. για την ανάπτυξη της χώρας. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία στην Ελλάδα το διάστημα 2021-2027 θα εισέλθουν:
• Από το Ταμείο Ανάκαμψης €32 δισ. σε επιδοτήσεις και δάνεια
• Από το ΕΣΠΑ 2021-2026: €22 δισ. σε επιδοτήσεις
• Από την Κοινή Αγροτική Πολιτική ΑΠ: €18 δισ.
Ενα σύνολο δηλαδή €72 δισ. χωρίς να λάβουμε υπόψη κονδύλια, περί τα 10 δισ., του τρέχοντος ΕΣΠΑ 2014-2020 που δεν έχουν ακόμα απορροφηθεί, τα «μικροποσά» που μπορούμε να αξιοποιήσουμε από τα λεγόμενα ανταγωνιστικά Ευρωπαϊκά Προγράμματα, και συμπληρωματικά δάνεια από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων.
Η κυβέρνηση έχει πέσει στη δίνη των επίκαιρων κυκλώνων: Ελληνοτουρκικά, Κορονοϊός, Μετανάστευση και τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων λίγο ασχολούνται με την ανάπτυξη της χώρας μέσα από τις νέες και παλιές ευρωπαϊκές ευκαιρίες. Ένα καίριο θέμα σήμερα θα πρέπει να είναι, ποιοι και πώς θα διαχειριστούν το όγκο των επενδύσεων και δανείων και για ποιο σκοπό. Όχι μόνο για να πετύχουμε τη μέγιστη απορρόφηση, αλλά για την καλύτερη αξιοποίηση του μεγάλου όγκου των διαθέσιμων κονδυλίων, για την πραγματική ανάπτυξη.
Ολη η διεθνής ακαδημαϊκή βιβλιογραφία, της ΕΕ και του ΟΟΣΑ περιλαμβανομένων, τονίζει τη σημασία αυτού που διεθνώς ονομάζεται «place based development» και στα Ελληνικά «ανάπτυξη βασισμένη στον τόπο ή στο χώρο» ή «τοποκεντρική ανάπτυξη». Εδώ έχουμε ένα παράδοξο, μια αντίφαση. Οι οικονομικές δραστηριότητες με τις νέες εξελίξεις στις επικοινωνίες όλο και λιγότερο βασίζονται στον χώρο/ στη γεωγραφία εφόσον πλέον μια επιχείρηση μπορεί να εγκατασταθεί οπουδήποτε. Το οπουδήποτε όμως εξαρτάται από την ποιότητα του χώρου που θα εγκατασταθεί.
Η Ελλάδα σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ενιαίος χώρος, που χρήζει ενιαίας αντιμετώπισης.
Στην Ελλάδα ο χώρος έχει μια ιδιαίτερα μεγάλη σημασία. Η Ελλάδα είναι ένας χώρος πολύπλοκος, νησιωτικός, ορεινός, με άνιση αστική ανάπτυξη, που σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ενιαίος χώρος, που χρήζει ενιαίας αντιμετώπισης. Δεν είμαστε Βέλγιο, ένας επίπεδος κύκλος, όπου άμα οδηγείς για μία ώρα σε οποιαδήποτε κατεύθυνση και νομίζεις ότι είσαι ακόμα στο Βέλγιο, έχεις κάνει λάθος. Δυστυχώς όμως ο χώρος λαμβάνεται όλο και λιγότερο υπόψη στη διατύπωση προτάσεων για την οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας.
Η Εκθεση Πισσαρίδη, στην ημιτελική της μορφή, που προαλείφεται να αποτελέσει τη βάση της αξιοποίησης του Ταμείου Ανάκαμψης, αναφέρεται σε 14 προτεραιότητες. Μόνο όμως οι δύο τελευταίες (13 και 14) έχουν κάποια σχέση με τον χώρο, όλες οι άλλες είναι οριζόντιες και οι περισσότερες προφανείς:
1. Μείωση του βάρους στη μισθωτή εργασία, 2. Νέο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. 3. Εκσυγχρονισμός της χρηματοπιστωτικής εποπτείας, 4. Επιτάχυνση δικαστικών αποφάσεων, 5. Ενίσχυση της δημόσιας διοίκησης, 6. Μείωση του κόστους παραγωγής στη μεταποίηση 7. Ενίσχυση βασικής έρευνας 8. Αναβάθμιση του συστήματος κατάρτισης 9. Ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας 10. Εκσυγχρονισμός του συστήματος εκπαίδευσης. 11. Αναδιάρθρωση του συστήματος υγείας 12. Εξορθολογισμός, των φόρων για την ακίνητη περιουσία και σταδιακή μεταφορά πόρων σε τοπικό επίπεδο. 13. Επενδύσεις και κίνητρα για ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων και υποστήριξη της πράσινης ανάπτυξης. 14. Ανάπτυξη υποδομών σε ψηφιακές τεχνολογίες, διαχείριση αποβλήτων, μεταφορές, υποδομές για τον τουρισμό.
Στην αναλυτική ημιτελική έκθεση που παρουσιάστηκε πρόσφατα δεν υπάρχει καμμιά αναφορά στις δύο τελευταίες προτεραιότητες, που έχουν σχέση με τον χώρο. Ας ελπίσουμε ότι θα αναλυθούν στην τελική έκθεση που περιμένουμε σύντομα. Θετική πάντως είναι η πρόταση για σταδιακή μεταφορά πόρων στην τοπική αυτοδιοίκηση.
Ο άλλος πυλώνας για την ανάπτυξη είναι το νέο ΕΣΠΑ. Να σημειώσουμε όμως ότι το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ, λίγη λειτουργική σχέση έχουν μεταξύ τους: διαφορετικά χρονοδιαγράμματα προγραμματισμού και υλοποίησης, διαφορετικές ελεγκτικές Ευρωπαϊκές Υπηρεσίες και διαφορετικές Υπηρεσίες διαχείρισης σε εθνικό επίπεδο. Πολλές προβλεπόμενες δράσεις υπερκαλύπτονται.
Το Ταμείο Ανάκαμψης έχει χρονικό περιθώριο μόνο τρία χρόνια για τη δέσμευση των πόρων και άλλα τρία περιθώριο για τις πληρωμές και το ΕΣΠΑ επτά χρόνια για δεσμεύσεις και άλλα δύο για τις πληρωμές. Ο συγχρονισμός τους δεν είναι ό,τι το καλύτερο.
Σχετικά με το ΕΣΠΑ ο προγραμματισμός της κυβέρνησης για την επόμενη προγραμματική περίοδο περιλαμβάνει τους εξής στόχους:
1. Καινοτομία και επιχειρηματικότητα
2. Περιβάλλον και ενέργεια
3. Υποδομές, μεταφορές και ευρυζωνικά δίκτυα.
4. Επενδύσεις για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.
5. Ολοκληρωμένες χωρικές επενδύσεις. (ΟΧΕ)
Τα τομεακά προγράμματα, που θα λάβουν το μερίδιο του λέοντος των πόρων, θα τα διαχειριστούν, κεντρικά, τα αντίστοιχα τομεακά Υπουργεία, με τις γνωστές τους αδυναμίες. Ένα μέρος των πόρων θα διατεθεί και στις 13 Περιφέρειες.
Μια ολοκληρωμένη ανάπτυξη πρέπει πρώτα από όλα να λαμβάνει υπόψη της τον χώρο
Με τις ΟΧΕ θεωρητικά θα χρηματοδοτηθούν έργα για την εφαρμογή ολοκληρωμένων στρατηγικών σε συγκεκριμένες χωρικές ενότητες, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες και τα πλεονεκτήματα της κάθε περιοχής. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα είναι, όπως την τρέχουσα περίοδο, ένα άθροισμα μεμονωμένων αποσπασματικών μικρών έργων. Ας θυμηθούμε ότι για την περίοδο 2014-2020 διατέθηκαν σε δήμους 260 εκατ. ευρώ για την υλοποίηση ΟΧΕ. Από αυτά τα περιορισμένα κονδύλια έχουν δηλωθεί ως δαπάνες μόλις 6,5 εκατομμύρια ευρώ! Τι μπορούμε να ελπίζουμε για την επόμενη κρίσιμη περίοδο;
Είμαστε σε ένα σταυροδρόμι όπου θα πρέπει να επιλέξουμε μεταξύ μιας ολοκληρωμένης ανάπτυξης που θα ωφελήσει όλη τη χώρα ή το πασπάλισμα που θα ωφελήσει θεωρητικά τους πολλούς, αλλά όχι τη χώρα στο σύνολο της. Μια ολοκληρωμένη ανάπτυξη πρέπει πρώτα από όλα να λαμβάνει υπόψη της τον χώρο, τόσο στο σύνολο του όσο και στις διάφορες χωρικές ενότητες που τον αποτελούν, περιφέρειες, πόλεις, νησιά. Αν θέλουμε να δούμε υλοποίηση προγραμμάτων στην περιφέρεια θα πρέπει να προσελκύσουμε και το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό. Νέο προσωπικό με ειδικότητες όπως νομικοί, χωροτάκτες πολεοδόμοι, ειδικοί στην ψηφιακή τεχνολογία και τα χρηματοδοτικά εργαλεία. Πρέπει να τους δοθούν κίνητρα για να παραμείνουν στην περιφέρεια.
Η πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ για την Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα προτείνει τέσσερα είδη περιοχών, στις οποίες θα πρέπει να επικεντρωθούν οι πόροι του ΕΣΠΑ αλλά και του Ταμείου Ανάκαμψης.
• Μητροπολιτικές περιοχές με αναπτυγμένες τεχνολογικές και ερευνητικές ικανότητες και το δυναμικό για περαιτέρω ανάπτυξη όπως η Αττική και η Κεντρική Μακεδονία
• Περιφέρειες και μεσαίες πόλεις που μπορούν να αντιμετωπίσουν την πρόκληση του εκμοντερνισμού της βιομηχανικής τους βάσης και να διαφοροποιήσουν την οικονομία τους
• Αγροτικές περιοχές με τοπικές υπηρεσίες και πρωτογενείς δραστηριότητες με προοπτικές στην αγρο-διατροφική βιομηχανία, επίσης συνδεόμενες με τον τουρισμό. Η ψηφιακή ανάπτυξη και η έξυπνη εξειδίκευση πρέπει να αφορά και τις αγροτικές περιοχές
• Νησιωτικές περιοχές με δυναμική στον τουρισμό ποιότητας και εξειδικευμένα αγροτικά προϊόντα.
Θα πρέπει λοιπόν να δημιουργήσουμε μια εθνική στρατηγική για ανάπτυξη βασισμένη στους διάφορους τόπους. Η χωροταξία πρέπει να είναι αναπόσπαστο τμήμα της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της χώρας. Η μεταπολεμική ιστορία της ελληνικής χωροταξίας, με κάποιες εξαιρέσεις, είναι γεμάτη από χωροταξικά πτώματα που βρίσκονται σε διάφορα αρχεία. Ο χωρικός σχεδιασμός θα συνέβαλε ουσιαστικά στην ανάπτυξη της χώρας και, από την άλλη, η αναπτυξιακή διαδικασία με τα συγκεκριμένα έργα και προγράμματα θα συνέβαλε στην ορθολογική οργάνωση του χώρου. Η ένωση χωροταξίας και ανάπτυξης θα πρέπει να εκφραστεί με την υποχρεωτική ενσωμάτωση της χωρικής διάστασης στο Αναπτυξιακό Σχέδιο.
*Ο Μάριος Καμχής είναι πρώην στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρώην πρόεδρος της ΜΟΔ Α.Ε.