«Τα σχέδιά μας αποτυγχάνουν, επειδή δεν έχουν στόχο. Για τον ναυτικό που δεν γνωρίζει προς τα πού να πλεύσει, δεν υπάρχει ούριος άνεμος».
Σενέκας
Αν μπορούσαμε για λίγο να παγώσουμε τον χρόνο και να παρατηρήσουμε τα δρώμενα στην ελληνική πολιτική σκηνή από μακριά και με άλλη οπτική, θα διακρίναμε ότι στη ζωή μας, τον καιρό, την οικονομία και την πολιτική, υπάρχουν κάποια επαναλαμβανόμενα μοτίβα που διαμορφώνουν τις αντιλήψεις μας και κυριαρχούν στις αποφάσεις μας. Αυτά τα μοτίβα δεν είναι τίποτε άλλο παρά δίπολα σαν και αυτά μεταξύ της τάξης και του χάους, της σταθερότητας και της αλλαγής. Μοτίβα που αν δεν έχουν στόχο, αποτυπώνουν τον φαύλο και αναπόδραστο κύκλο της αιώνιας επαναλαμβανόμενης τιμωρίας του Σίσυφου και του Προμηθέα.
Ο σύγχρονος Έλληνας και το αβάσταχτο χρέος του έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον μυθικό Σίσυφο, που ανεβάζει συνεχώς καταϊδρωμένος έναν βράχο στην κορυφή ενός βουνού, που όταν όμως φτάνει στην κορυφή του, ο βράχος του ξεφεύγει και κατρακυλά κάτω και μετά πάλι από την αρχή, ξανά και ξανά, σε μια ατέρμονη αδιέξοδη προσπάθεια, χωρίς δυνατότητα διαφυγής. Η τάξη που έχουν επιβάλλει οι θεοί (θεσμοί) στον κόσμο δεν είναι μια φυσική τάξη, αλλά μια επιβεβλημένη έξωθεν απ’ αυτούς τάξη, που εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους, δημιουργώντας έτσι ένα αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ αυτών και των απλών ανθρώπων, μεταξύ των «δούλων και των αφεντικών». Η ίδια η επαναλαμβανόμενη και μάταιη δράση του Σίσυφου καταντά τελικά συνήθεια, μια μηχανιστική συμπεριφορά, χωρίς να συμβεί ποτέ η συνειδητοποίηση της πραγματικής κατάστασης και του αδιεξόδου της δράσης του. Με άλλα λόγια, ο Σίσυφος (ελληνικός λαός) τελικά αποκοιμιέται, ναρκώνεται από τον επαναλαμβανόμενο και μονότονο ρυθμό της εργασίας του, αποδέχεται σα φυσικό το μοιραίο και ξεχνά τόσο την αιτία των προσπαθειών του, όσο και τη θέληση της ελευθερίας του από τον φαύλο κύκλο στον οποίο βρίσκεται εγκλωβισμένος. Οι επιλογές και τα λάθη του τον έχουν καταδικάσει σε αυτήν την απέλπιδα προσπάθεια. Στην άλλη πλευρά του μοτίβου, πολλοί παρομοιάζουν τον σύγχρονο ελληνικό λαό με τον Προμηθέα, ο οποίος τελικά ελευθερώνεται από την αιώνια τιμωρία του που έληξε με τον φόνο του αετού -που του έτρωγε το συκώτι- από τον Ηρακλή. Αυτή αποτελεί και την πιο αισιόδοξη άποψη και μας δίνει κάποια ελπίδα αν τελικά καταφέρουμε να αποτινάξουμε τα δεινά που έχουν σημαδέψει χρόνια τώρα το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι τελικά ο Προμηθέας φορούσε από τότε πάντα στο κεφάλι στεφάνι και στο δάχτυλο σιδερένιο δαχτυλίδι, σύμβολα πλήρους υποταγής στον Δία (δανειστές).
Σε όλους μας τίθεται το ερώτημα εάν τελικά καταφέρουμε τα μέτρα που καλούμαστε να λάβουμε για τα επόμενα χρόνια, αποδώσουν καρπούς. Και τούτο διότι από την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι όχι μόνο οι μεγάλες αλλά ακόμη και οι μικρές και περιορισμένης εκτάσεως ενέργειές μας ή πολιτικές επιλογές μας, είναι δυνατό να επιφέρουν απρόβλεπτα, σημαντικά και γενικευμένα αποτελέσματα. Την έννοια του Χάους με αυτή την μορφή τη ζούμε καθημερινά και τα αποτελέσματά του καθορίζουν και θα καθορίζουν πάντοτε την ανθρώπινη ύπαρξη. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο H. Poincare διατύπωσε για πρώτη φορά τη θεωρία του Χάους στην αστρονομία, ενώ αργότερα ο Edward Lorenz παρουσίασε, μια θεωρία, σύμφωνα με την οποία το φτερούγισμα μιας πεταλούδας στη Βραζιλία θα μπορούσε να προκαλέσει έναν τυφώνα στο Τέξας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η θεωρία του Χάους επιβεβαιώθηκε αρχικά στη Μετεωρολογία, ενώ αργότερα βρήκε πολλές εφαρμογές σε τομείς όπως η βιολογία, οι κοινωνικές επιστήμες, η πολιτική και η οικονομία. Σε όλες τις παραλλαγές και στις εφαρμογές της θεωρίας του Χάους εκφράζεται πάντα η ίδια ιδέα. Μια απειροελάχιστη μεταβολή στη ροή των γεγονότων οδηγεί, μετά από την πάροδο κάποιου χρόνου, σε μια εξέλιξη της τύχης ενός μη γραμμικού συστήματος, του καιρού, του κλίματος, μιας οικονομίας ή μιας πολιτικής κατάστασης, δραματικά διαφορετικής από εκείνη που θα λάμβανε χώρα αν δεν είχε συμβεί η συγκεκριμένη μεταβολή. Η θεωρία του Χάους αλλά και οι πρακτικές εφαρμογές της σε θέματα της οικονομίας εξετάστηκαν αργότερα από τον οικονομολόγο Paul Ormerod στο βιβλίο του «Τα οικονομικά μιας πεταλούδας» το 1998. Στο βιβλίο του ο Ormerod ισχυρίζεται αλλά και αποδεικνύει, ότι η οικονομική πρόβλεψη για ορισμένους λόγους και σε ορισμένες καταστάσεις είναι απλά αδύνατη. Ο Ormerod -όπως και ο Lorentz στη Μετεωρολογία- αποδεικνύει ότι «οι μικρές αλλαγές μπορεί να έχουν μεγάλες συνέπειες, και το αντίστροφο στα οικονομικά φαινόμενα». Το αποτέλεσμα είναι, ότι δεν μπορεί να έχει κανείς αξιόπιστη πρόβλεψη στα οικονομικά και ισχυρίζεται, ότι «είναι δυσκολότερο να κάνεις μια σωστή βραχυπρόθεσμη πρόβλεψη παρά μια πιο μακροπρόθεσμη όπου ενδεχομένως εκεί να εξομαλύνονται οι κινήσεις των οικονομικών μεγεθών». Αυτό συμβαίνει, διότι οι συμπεριφορές της πλειονότητας των φαινομένων και ειδικότερα της οικονομίας προχωρούν με ρυθμούς πολλές φορές επαναλαμβανόμενους, αλλά ύστερα από μια κανονική περίοδο παρουσιάζουν με απρόσμενο τρόπο μια διακλάδωση σε μια κρίσιμη χρονική περίοδο η οποία πολλαπλασιάζεται μέχρι να δημιουργηθεί μια περιδίνηση. Αυτή η συμπεριφορά έχει οδηγήσει μέχρι σήμερα στον πολλαπλασιασμό του ελληνικού χρέους σε σύγκριση με τα μεγέθη που είχαν διαμορφωθεί πριν από έξι μήνες στη χώρα μας. Παράλληλα έχουν πολλαπλασιαστεί και οι απαιτήσεις των δανειστών που πλέον ζητούν «γη και ύδωρ» όπως ζητούσαν οι Πέρσες από τον Αμύντα των Μακεδόνων ή τον Ιδάθυρσο των Σκυθών. Για την ιστορία, να μην ξεχάσουμε την συμπεριφορά του βασιλέα Λεωνίδα στη Σπάρτη, ο οποίος πέταξε τους Πέρσες αγγελιαφόρους σε ένα βαθύ πηγάδι, λέγοντάς τους πως θα τα βρουν εκεί. Εμείς επιλέξαμε τελικά την άλλη λύση. Θα είναι τελικά η καλύτερη; Αυτό μόνο ο χρόνος θα το δείξει.
Όπως συμβαίνει και στα καιρικά φαινόμενα έτσι στον τομέα της πολιτικής και της οικονομίας η κανονική ροή (ή αυτή που νομίζουμε ότι θα συμβεί), διασπάται σε δίνες-ρουφήχτρες ή εξάρσεις. Αυτή η περιδίνηση, προκαλεί αταξία και αύξηση της εντροπίας του οικονομικού και του πολιτικού συστήματος. Έτσι η δίνη που προκαλείται από το φτερούγισμα ακόμη και ενός μικρού κράτους (μιας πεταλούδας), μπορεί να οδηγήσει μια «θερμή οικονομική μάζα» στην αποκόλλησή της από το υπερθερμασμένο οικονομικά έδαφος και να μετασχηματιστεί σε ένα θερμό οικονομικό ρεύμα και στη συνέχεια σε έναν ανεμοστρόβιλο. Αν αυτή η οικονομική δίνη αποκτήσει αρκετή ενέργεια, τότε, όπως συμβαίνει και στην ατμόσφαιρα, θα προκληθεί απόκλιση των ρευμάτων στα υψηλά στρώματα (της ατμόσφαιρας, της οικονομίας και της κοινωνίας) και ύστερα από κάποιο χρόνο, μπορεί να προκληθεί ένας οικονομικός κυκλώνας. Είναι πολύ πιθανόν, ότι όσοι χειρίστηκαν το θέμα της διαπραγμάτευσης του χρέους της χώρας μας, να στηρίζονταν στην παραπάνω θεωρία, όμως φοβάμαι ότι μάλλον δεν έλαβαν υπόψη τους ότι αυτό το «φτερούγισμα» επί ελληνικού εδάφους, θα μπορούσε να επιστρέψει ως κυκλώνας και πάλι στη χώρα μας, αντί να χτυπήσει κάπου αλλού στην Ευρώπη, στην Κίνα ή στην Αμερική. Αυτό μέχρι στιγμής μάλλον το αποτρέψαμε πρόσκαιρα.
Το άμεσο μέλλον θα δείξει εάν υπάρξει επιτυχία σε όλους τους «παίχτες-διαπραγματευόμενους», διότι η τελική έκβαση των πραγμάτων δεν εξαρτάται μόνο από τον ορθολογισμό των αποφάσεών τους αλλά επηρεάζεται από την ικανότητα, την τύχη και τη στρατηγική, παράγοντες εκ των οποίων οι δύο πρώτοι είναι εντελώς απρόβλεπτοι-στοχαστικοί και συνεπώς χαοτικοί. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μη μπορούν να καθοριστούν από τώρα τα αποτελέσματά της παρούσης (επιτυχούς;) διαπραγμάτευσης μέσα από ντετερμινιστική θεώρηση των εξελίξεων. Αυτό συμβαίνει διότι η αβεβαιότητα είναι αναπόφευκτη, οι εμπλεκόμενοι διαπραγματευτές και πολιτικοί πρέπει να είναι σε θέση να μαθαίνουν και να διαμορφώνουν νέες αντιλήψεις όχι μόνο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της διαπραγμάτευσης, αλλά και στις μελλοντικές τους δράσεις, προκειμένου να καταλήξουν σε επιθυμητά αποτελέσματα «win-win». Εδώ βέβαια γεννούνται πολλά ερωτήματα. Πόσο «ελεύθερη» είναι η σημερινή κυβέρνηση από τα πολιτικά πιστεύω των στελεχών της και το πρόγραμμα που έχει δεσμευτεί ότι θα εφαρμόσει; Μπορούν άραγε οι κυβερνώντες αλλά και όλο το πολιτικό μας σύστημα να αξιοποιήσουν και να χτίσουν συλλογική γνώση, ενοποιώντας όλες τις αποσπασματικές εμπειρίες τους από αυτά τα πολύπλοκα και χαοτικά γεγονότα που έχουν προκύψει; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, διότι στη σύγχρονη πολιτική αλλά και στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία η μόνη βεβαιότητα είναι η αβεβαιότητα και η μόνη σίγουρη πηγή αειφόρων πλεονεκτημάτων είναι η κατοχή της γνώσης από όλους τους πολίτες αλλά και οι συλλογικές δράσεις από όλο το πολιτικό προσωπικό. Όλοι μας πρέπει να στοχεύουμε ψηλά, ακόμη και στο φεγγάρι. «Ακόμη κι αν τελικά αποτύχουμε, μπορούμε να βρεθούμε ανάμεσα στ' αστέρια» (Les Brown -1944)
Πηγές:
Paul Ormerod : The Death of Economics (1994) Butterfly Economics (1998)
Οικονομία, το χάος και το φαινόμενο της πεταλούδας, ( Βασίλης Χατζηγιάννης)
Θ. Ν. Κολυδάς : Η ιστορία μιας πεταλούδας-Μετεωρολογική Περιπλάνηση.
el.wikipedia.org/wiki/Σίσυφος
el.wikipedia.org/wiki/θεωρία_του_χάους
Χάος και αστρονομία – BARRY PARKER.
*Ο Θοδωρής Κολυδάς είναι Μαθηματικός- Μετεωρολόγος και Υποδιοικητής στην Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία.