Βάσει ποιας λογικής, ενώ κοιτάζοντας όσα έχουμε αφήσει πίσω μας δεν βλέπουμε τίποτα άλλο παρά βελτίωση, θα πρέπει να αναμένουμε μόνο επιδείνωση μπροστά μας;
Κατά τον Ματ Ρίντλεϊ (Matt Ridley) στο εξαιρετικό βιβλίο «Ορθολογική αισιοδοξία» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, η ανθρώπινη ζωή βελτιώνεται αδιάκοπα στο διάβα της ιστορίας.
Και δεν μπορείς να διαφωνήσεις, έχοντας στο χέρι σου κινητό τηλέφωνο με πρόσβαση σε όλες τις βιβλιοθήκες του κόσμου, περισσότερη υπολογιστική ισχύ απ’ όση είχε η NASA όταν έστειλε τον άνθρωπο στη Σελήνη και δυνατότητες επικοινωνίας σε όλη τη Γη χωρίς κόστος. Ακολουθώντας τη γραμμή σκέψης του Ρίντλεϊ, η Ελλάδα του 2017 είναι πολύ πιο ευημερούσα από την Ελλάδα του 1974. Το ίδιο μπορεί να ισχυριστεί κάποιος για όλα τα κράτη του κόσμου.
Ωστόσο, αν όλοι βελτιώνονται, πώς γίνεται να αποτυγχάνουν τα έθνη;
Σκεφτείτε έναν Αλβανό που κοιμήθηκε το 1945 και ξυπνά 44 χρόνια αργότερα —κάτι σαν τον «Υπναρά» του Γούντι Αλεν– στην Αλβανία του 1989. Αγνώριστη! Εξελιγμένη, με μοντέρνα κτίρια, ηλεκτρισμό, τηλεόραση, πολλά αυτοκίνητα και ασφαλτοστρωμένους δρόμους!
Και όμως, όλοι ξέρουμε πως η Αλβανία εκείνα τα χρόνια ήταν μια ιστορία αποτυχίας και καθυστέρησης. Αποτυχία και καθυστέρηση που διαπιστώνεται μόνο αν συγκρίνει κανείς όχι την πορεία της στον χρόνο, αλλά την πορεία της σε σχέση με την Ελλάδα.
Αντιστοίχως, για να αποτιμήσουμε πόσο καλά ή άσχημα τα κατάφερε η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες, θα πρέπει να συγκρίνουμε την πορεία της με εκείνην της Πορτογαλίας. Χώρες του Νότου κι οι δυο, με ίδιο πληθυσμό, νεαρές δημοκρατίες που βγήκαν ταυτόχρονα από Χούντα το 1974, ήταν τα φτωχότερα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 12 από το 1986, τα φτωχότερα μέλη της ΟΝΕ των 12 από το 2001. Πολλά κοινά σημεία.
Το 1995, 1η χρονιά που η Eurostat έχει σχετικά στοιχεία (εδώ), Ελλάδα και Πορτογαλία είχαν σχεδόν ίδιο κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Τη σχετική πρόοδο των δύο χωρών μπορούμε να παρακολουθήσουμε στο διάγραμμα Ι, όπου απεικονίζεται ο λόγος του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας προς το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Πορτογαλίας την περίοδο 1995-2017.
Το 1995 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας ήταν ίσο με το 99% του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Πορτογαλίας (8.800€ η Ελλάδα, 8.900€ η Πορτογαλία). Εκεί επιστρέψαμε το 2014 (16.400€ η Ελλάδα, 16.600€ η Πορτογαλία). Στο μεσοδιάστημα, η Ελλάδα έκανε μια τρελή κούρσα. Άνοδος με ταχύτητα μέχρι το 2008 -οι Έλληνες έγιναν πολύ πιο πλούσιοι από του Πορτογάλους- και μετά πτώση με μεγαλύτερη ταχύτητα.
Εμείς, βέβαια, που γνωρίζουμε τις αδυναμίες της χώρας μας, αν είμαστε ειλικρινείς, θα παραδεχθούμε πως δεν αξίζαμε να γίνουμε πλουσιότεροι από τους Πορτογάλους κατά 30% σε μια δεκαετία. Δεν κάναμε κάτι εξαιρετικά παραγωγικό για να έχουμε τόσο προνομιακή πορεία. Γι’ αυτό και δεν πέσαμε απ΄τα σύννεφα, όταν αποκαλύφθηκε η απατηλή δανεική ευημερία μας. Η Ελλάδα ανέβαινε όσο η παγκόσμια χρηματοπιστωτική φούσκα και ο εύκολος δανεισμός του ευρώ φούσκωνε τα πανιά της και προσγειώθηκε με παγκόσμιο πάταγο, όταν στο ξέσπασμα της κρίσης την ξεφούσκωσε σαν μπαλόνι.
Το 2014 δεν είναι μια τυχαία χρονιά που η Ελλάδα, πέφτοντας, συναντά την Πορτογαλία εκεί που την άφησε το 1995.
Το 2014 ήταν η χρονιά που τελείωνε η κρίση του Ευρώ. Που και οι τέσσερις χώρες του Νότου, (PIGS), βγήκαν από την ύφεση. Οι οικονομίες τους γύρισαν θετικές ενώ τα προηγούμενα χρόνια ήταν αρνητικές. Ήταν η χρονιά που στην Ευρώπη έκλεισε ένας κύκλος αβεβαιότητας και περιδίνησης. Η εμβρυακή φάση της ΟΝΕ, που ξεκίνησε με ευφορία και ενθουσιασμό το 1999, έκλεισε με πόνο και κρίση το 2013. Και το 2014 η Ευρωζώνη γύριζε σελίδα. Άφηνε πίσω την κρίση, συζητούσε τα διδάγματα και ατένιζε το μέλλον του ευρώ με προβληματισμό, επιφυλάξεις αλλά και αισιοδοξία. Όχι όλη η Ευρώπη. Στο απομονωμένο «γαλατικό χωριό» η κρίση συνεχίστηκε και ο Μάγος που επιστρατεύτηκε αποδείχτηκε εντελώς ανίδεος από μαγικά φίλτρα.
Κι έτσι, ενώ την τριετία 2012-2014 οι Έλληνες έγιναν κατά 12% φτωχότεροι, την τριετία 2015-2017 έγιναν επιπλέον 10% φτωχότεροι σε σχέση με τους Πορτογάλους.
Η χώρα μας, δηλαδή, την τριετία 2015-2017 τα πήγε σχεδόν τόσο άσχημα όσο και το 2012-2014. Κι αυτό είναι δραματικό. Διότι ειδικά τη διετία 2012 – 2013 γκρεμιζόταν η χώρα και κατρακυλούσε το ΑΕΠ, ενώ το 2015-2017 ήταν μια τριετία στασιμότητας, όχι κατρακύλας.
Κι όμως, αυτό ακριβώς συνέβη, κατρακύλα! Την τριετία 2015-2017 η χώρα υστέρησε θεαματικά συγκρινόμενη με οτιδήποτε μπορεί να συγκριθεί. Δεν υστέρησε επειδή υποχώρησε δραματικά η οικονομία. Χάσαμε έδαφος επειδή εμείς μείναμε στάσιμοι ενώ οι άλλοι έτρεχαν. Γι΄αυτό δεν γίνεται αντιληπτό από όλους το μέγεθος της καταστροφής. Θυμηθείτε την Αλβανία του Χότζα. Μόνο με όρους σύγκρισης γίνεται αντιληπτή η καθυστέρηση της χώρας.
Σε όρους διακυβέρνησης η τριετία 2015-2017 ήταν πολύ χειρότερη από την τριετία που προηγήθηκε. Για την πτώση του βιοτικού επιπέδου την τριετία 2012-2014 υπήρχε λόγος, εξήγηση και ελαφρυντικά. Η μείωση του βιοτικού επιπέδου της Ελλάδας σε σχέση με την Πορτογαλία, διόρθωνε την ανισορροπία που είχε δημιουργηθεί μεταξύ του βιοτικού επιπέδου των δύο χωρών τα χρόνια της ευημερίας και των δανεικών. Αυτός ήταν ο κύριος λόγος που η σφοδρότητα της ελληνικής ύφεσης ήταν πολύ μεγαλύτερη από της Πορτογαλίας. Όμως, αυτός ο κύκλος -ανοδικός αρχικά, καθοδικός μετά- έκλεισε το 2014. Η πτώση της τριετίας 2015-2017 ήταν τελείως αναίτια, ένα σαφές αποτέλεσμα κακής ποιότητας διακυβέρνησης και πολλών τρομακτικών λαθών…
Δεν είναι εύκολο να συλλάβει κανείς το μέγεθος της υστέρησης και της κακοδιαχείρισης. Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται πιο εύκολα τα απόλυτα μεγέθη όπως το ύψος του μισθού τους ή τις τιμές των προϊόντων. Τα απόλυτα μεγέθη δεν ενσωματώνουν πληροφορίες για τη συγκυρία, τον οικονομικό κύκλο και ενίοτε παραπλανούν.
Για παράδειγμα, όλοι αναγνωρίζουν ότι το 2015 ήταν μια πολύ κακή χρονιά που έγιναν ολέθρια λάθη στη διαχείριση της χώρας. Κι όμως, η χώρα είχε πρωτογενές πλεόνασμα (+0,2%), πέτυχε υπερπλεόνασμα (0,5% πάνω από το στόχο) και ξεπέρασε κατά πολύ την εκτίμηση των θεσμών για την ανάπτυξη. Ύφεση -2,3% υπολόγιζαν οι θεσμοί τον Αύγουστο του 2015 και η χρονιά έκλεισε με ύφεση μόλις -0,3%.
Για να αντιληφθούμε το μέγεθος της αποτυχίας, την ποιότητα της κακοδιαχείρισης, ας δούμε τι έγινε στις τράπεζες. Σωρευτική ύφεση ύψους 25% όπως αυτή που σημειώθηκε στο διάστημα 2009-2013 αποτελεί ένα τεράστιο σοκ ικανό να διαλύσει οποιοδήποτε τραπεζικό σύστημα. Όμως οι τράπεζες στάθηκαν όρθιες και ανοικτές, χωρίς κεφαλαιακούς ελέγχους χάρις και στην τεράστια στήριξη από τους φορολογούμενους. Ό,τι δεν συνέβη στη χώρα όταν κατέρρεε η οικονομία, συνέβη όταν είχε πια ισορροπήσει, εντελώς αναίτια το 2015.
Ολοι οι πολίτες της χώρας πρέπει να δουν καλά το διάγραμμα Ι.
Ο,τι δεν δείχνουν τα απόλυτα νούμερα, αποκαλύπτεται στο διάγραμμα. Φτωχύναμε κατά 10% την τριετία Τσίπρα, μια τριετία έντονης υστέρησης και αποτυχίας. Αυτό το 10% δε το χάσαμε επειδή η χώρα διόρθωνε τις υπερβολές του παρελθόντος. Το χάσαμε επειδή, όπως πολύ εύστοχα το έθεσε ο Γκυ Φέρχοφσταντ «συνέβη ένα εκλογικό ατύχημα».
Σε μια επιφανειακή ανάγνωση ένας εργαζόμενος που διατήρησε το επίπεδο του μισθού του στα χρόνια του Τσίπρα δεν αντιλαμβάνεται ούτε υστέρηση ούτε κακοδιαχείριση. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τους πολίτες της Αλβανίας του Χότζα. Αν οι Αλβανοί της δεκαετίας του ’80 δεν μπορούσαν να αλληλοεπιδράσουν με τον έξω κόσμο δεν θα μπορούσαν να αντιληφθούν το μέγεθος της αποτυχίας της κοινωνίας τους και της υστέρησής τους.
Γι αυτό και εμείς πρέπει να κοιτάξουμε γύρω μας και να αναλογιστούμε τι κάναμε λάθος. Αν δεν καταλάβουμε το μέγεθος της ζημιάς που προκλήθηκε στη χώρα θα παραμείνουμε επιρρεπείς σε εκλογικά ατυχήματα. Μόνο που την επόμενη φορά χώρα αναφοράς για μελλοντικές συγκρίσεις δε θα είναι η Πορτογαλία αλλά κάποια χώρα των Βαλκανίων.
Σημειώσεις
1Για τον υπολογισμό του κατά κεφαλήν ΑΕΠ για το έτος 2017 χρησιμοποιήθηκαν οι φθινοπωρινές προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πορτογαλία εδώ και την Ελλάδα εδώ. (Οι προβλέψεις της Ε.Ε. για την Ελλάδα συμπίπτουν με τις εκτιμήσεις του Προϋπολογισμού 2018).