Ηταν 3 τα χαράματα της 28ης Δεκεμβρίου 2008. Το πήγαινε για χιόνι, η Αθήνα πάγωνε. Και στα Εξάρχεια, μόλις είχαν σβήσει οι φωτιές από τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου. Σε ένα διαμέρισμα της περιοχής, ο Πέτρος άνοιξε τα μάτια του. Και δεν ήταν ούτε Αύγουστος, ούτε Κορτώ, μήτε και Χατζόπουλος. Ηταν ο Δαλάι Λάμα.
Η έξαψη της αποκάλυψης προκάλεσε εκατομμύρια εκρήξεις και μαύρους κρατήρες ανάμεσα στους εγκεφαλικούς νευρώνες. Ο Πέτρος έχασε τη δυνατότητα της ανάγνωσης, καθώς δεν μπορούσε να αναγνωρίσει γράμματα. Είχε, όμως, ακόμα τους αριθμούς. Τηλεφώνησε στον αγαπημένο του, ο οποίος υπηρετούσε τη θητεία του. Ο Τάσος, φυσικά, κατάλαβε αμέσως. Του ζήτησε να πάει αμέσως σε μία φίλη στο Παγκράτι. Και να, μέσα στη μαύρη παγωμένη νύχτα, κάτω από καταρρακτώδη βροχή, ένας άνθρωπος που νόμιζε ότι είναι ο Δαλάι Λάμα, ξεκίνησε για το Παγκράτι, με τελικό προορισμό το Δρομοκαΐτειο.
Στο «Μικρό χρονικό της τρέλας» ( Πατάκης) ο Αύγουστος Κορτώ περιγράφει όσα έγιναν στη ζωή και στο μυαλό του, τις τρεις μέρες ενός ψυχωσικού επεισοδίου, με έντονο θρησκευτικό παραλήρημα και δραματικές αναφορές στη, νεκρή, μητέρα του, τη γνωστή Κατερίνα. Θα μπορούσε να είναι μία μαύρη κωμωδία, αν δεν ήταν αληθινό δράμα. Όμως ο Κορτώ δεν αντιστέκεται στον πειρασμό: αυτοσαρκάζεται, προφανώς επειδή το χιούμορ είναι ο μοναδικός τρόπος για να αφηγηθείς κάτι τέτοιο, χωρίς να το ξαναζήσεις όπως ήταν. Γιατί στην πραγματικότητα είναι τρομακτικό. Οσο πιο γκροτέσκο η κατάσταση, τόσο μεγαλύτερο το δράμα. Πώς είναι, ας πούμε, να βλέπεις έναν νέο άνδρα να σου λέει ότι θα σώσει τον κόσμο και μετά να παριστάνει το γατάκι στο Δρομοκαΐτειο; Ακόμα και αν σου φύγει ένα χάχανο, γρήγορα θα σου γυρίσει σε λυγμός. Είναι, άραγε, το χειρότερο που μπορεί να ζήσει ένας άνθρωπος; Γυμνός, να κατεβαίνει την Ιερά Οδό. Και μετά δεμένος σε ένα κρεβάτι, να πιάνεται από το χέρι μίας άγνωστης για να τραγουδήσουν μαζί Χατζιδάκι μέσα στη μαύρη νύχτα της ψυχής. (Διαβάστε το «Ελα κόρη της σελήνης» που ο Κορτώ δημοσίευσε στο Protagon το 2013.)
Ο συγγραφέας δεν χρειάστηκε μόνο το ταλέντο του για να γράψει το βιβλίο. Περισσότερο χρειάστηκε θάρρος, για αυτό και το έγραψε με μία ανάσα, μέσα σε μία εβδομάδα. Όχι πώς θα ήταν εύκολο. Ο τρόπος με τον οποίο συνδέει τις θολωμένες σκέψεις του με τα γεγονότα, χορηγεί στη γραφή έναν καταιγιστικό ρυθμό. Και εσύ, ως αναγνώστης, είσαι τη μία στιγμή μέσα στο μυαλό του Κορτώ και την άλλη έξω από αυτό, μέσα στα μάτια των ανθρώπων που τον έβλεπαν να βυθίζεται στην άβυσσο, για να επιστρέψει πληγωμένος, αλλά στα πόδια του.
Ενα ψυχικό κάταγμα
«Είναι ένα ψυχικό κάταγμα όλο αυτό» μου λέει ο Στέλιος Στυλιανίδης, καθηγητής κοινωνικής ψυχιατρικής στο Πάντειο, ψυχίατρος και ψυχαναλυτής. Τον ρώτησα τι ακριβώς συμβαίνει στο μυαλό ενός ανθρώπου που παθαίνει ό,τι και ο Κορτώ. «Δεν είναι, απλώς, μία χημική αντίδραση, είναι κάτι πολύ πιο πολύπλοκο. Αλλάζει, βέβαια, η νευροφυσιολογία, αλλά είναι η σκέψη που δημιουργεί τον εγκέφαλο και μετά είναι ο εγκέφαλος που δημιουργεί τη σκέψη.» Κοινώς οι τραυματικές εμπειρίες δημιουργούν τις σκέψεις που προσβάλλουν τον εγκέφαλο και εκείνος με τη σειρά του παράγει τη ψύχωση. Εν προκειμένω, ο Κορτώ είχε τότε στους ώμους την πίεση της δουλειάς, την επιβάρυνση από τα επεισόδια για τον Γρηγορόπουλο, την επέτειο θανάτου της μητέρας του, συν τη σχετική κληρονομικότητα.
Γιατί, όμως, αυτά τα περιστατικά παράγουν συχνά ένα παραλήρημα μεγαλείου; Ο Κορτώ έλεγε ότι είναι ο Δαλάι Λάμα. Μία φίλη μου κάποτε νοσηλεύτηκε ως Παναγία. Και οι Ναπολέοντες των ψυχιατρείων εμφανίζονται ως καρικατούρες. «Όταν το “εγώ” κατακερματίζεται, τότε το παραλήρημα με αίσθηση δύναμης και εξουσίας, λειτουργεί ανακουφιστικά, ανακουφίζει το άγχος του κατακερματισμού» εξηγεί ο κ. Στυλιανίδης.
Θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο και σε μένα; «Ο καθένας δεν έχει τον ίδιο βαθμό αντοχής. Είναι συνάρτηση στη βάση της ατομικής ανθεκτικότητας, σε συνδυασμό με τραυματικές καταστάσεις που καθιστούν το άτομο ευάλωτο. Από την άλλη, αν μετά από ένα σοβαρό ψυχωσικό επεισόδιο, υπάρξει σοβαρή φαρμακευτική αντιμετώπιση και σχέδιο θεραπείας, μπορεί να επέλθει η πλήρης ίαση. Και ασφαλώς μεγάλο ρόλο παίζει και η πρόληψη, ειδικά σε σχολεία. Εχει αποδειχθεί ότι για κάθε δολάριο που επενδύεις προληπτικά στη ψυχική υγεία, κερδίζεις πέντε.»
Ο Στέλιος Στυλιανίδης, ένας επιστήμονας που έχει συνδέσει την επαγγελματική και ακαδημαϊκή του διαδρομή με την εισαγωγή σύγχρονων αντιλήψεων στη ψυχική φροντίδα και περίθαλψη, συντονίζει ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τη μελέτη των ακούσιων νοσηλειών στην Αθήνα. Κοινώς για τους εγκλεισμούς στο ψυχιατρείο. Τα στοιχεία είναι συγκλονιστικά. Από το 2012 και μετά το ποσοστό των ακούσιων νοσηλειών αυξάνεται ραγδαία: από 56,6% το 2012 σε 63,5% το 2013 και 74,5% το 2014! Όσον αφορά δε τα περιοριστικά μέτρα στην αναγκαστική νοσηλεία, σχετική έρευνα σε ένα Τμήμα Ψυχιατρικού Νοσοκομείου και σε ένα Ψυχιατρικό Τμήμα Γενικού Νοσοκομείου στην Αττική τον Νοέμβριο του 2015 κατέδειξε ότι το 25% των ασθενών αυτών καθηλώθηκε μηχανικά κατά τη νοσηλεία του.
Γιατί; Από τη μία είναι οι οικογένειες των πασχόντων που γονατίζουν από την κρίση, φοβούνται για την ασφάλεια του ανθρώπου τους και, φυσικά, για το κοινωνικό στίγμα, έτσι όπως αποτυπώνεται στη γειτονιά. Και από την άλλη, είναι η έλλειψη στήριξης με παρεμβάσεις εκτός μονάδων.
Πώς σε κλείνουν στο ψυχιατρείο; Ο νόμος λέει ότι πρέπει οι συγγενείς να προσφύγουν στον εισαγγελέα, εκείνος να ζητήσει δύο γνωματεύσεις από δημόσιο ψυχιατρείο και στη συνέχεια, αν κρίνει ότι συντρέχει λόγος, να δώσει άδεια για τον εγκλεισμό. Αυτά πια γίνονται σχεδόν αυτόματα. Δεν θα έπρεπε. Ο νόμος προβλέπει άμεση δικαστική εξέταση της υπόθεσης, ωστόσο αυτό γίνεται ακόμα και 4 μήνες μετά την έξοδο του ασθενούς από το ψυχιατρείο.
«Στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή υπάρχει ένα σχέδιο νόμου για τη διοικητική μεταρρύθμιση και αποκέντρωση των δομών ψυχικής υγείας, χωρίς ωστόσο να υπάρχει στρατηγικός εθνικός σχεδιασμός» λέει ο κ. Στυλιανίδης. Και σκέφτομαι, τελικά, πως το βιβλίο του Κορτώ είναι κάτι περισσότερο από τις αναμνήσεις μίας τρικυμίας. Είναι ένα γράμμα των ανθρώπων που βυθίστηκαν εκεί κάτω, προσπαθούν να επιστρέψουν, αλλά βλέπουν τη σκάλα να μεγαλώνει και το φως να απομακρύνεται.
*Η χρήση της λέξης «τρέλας» στον τίτλο, είναι μεν αδόκιμη, πλην όμως ακολουθεί την «αυθαιρεσία» του συγγραφέα, που την τοποθέτησε στον τίτλο του βιβλίου του.