Ο υπολοχαγός Πιραγκόφ είναι ο ήρωας του Γκόγκολ στη «Λεωφόρο Νιέφσκι». Ίσως ο πιο χαρακτηριστικός ηλίθιος στην ιστορία της λογοτεχνίας. Η θρασύτητα της αφέλειάς του είναι εντυπωσιακή. Σε μία ταινία, του Γιούρι Μπίκοφ, «Ο ηλίθιος» έχει κάπως, διαφορετική υπόσταση: Ο Ντίμα είναι ένας ιδεαλιστής υδραυλικός, ο οποίος επιθεωρώντας τη διαρροή μιας πολυκατοικίας αντιλαμβάνεται πως αυτή είναι έτοιμη να γκρεμιστεί. Προσπαθεί επειγόντως να ειδοποιήσει τις αρχές, αλλά συναντά μια διεφθαρμένη γραφειοκρατία που στρέφεται εναντίον του.
Αλλά η πιο εμβληματική μορφή στον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι, ο πρίγκιπας Μίσκιν αποτελεί επίσης, ένα καλό δείγμα του διαχρονικού μοτίβου, μεταξύ αφέλειας και αστικής εξουσίας.
Το ερώτημα όμως είναι το εξής: Γιατί ο ηλίθιος αναπαράγεται ως σημείο αναφοράς και σε τι βαθμό οι εξουσίες είναι εξαρτημένες από αυτόν; Kι ακόμα ένα: Μήπως ο πιο γόνιμος τρόπος αναπαραγωγής του ηλίθιου είναι η ψευδαίσθηση ότι όλοι είναι λίγο πολύ ηλίθιοι εκτός από τον ίδιο που το πιστεύει;
Η πικρή αλήθεια είναι πως οι ηλίθιοι είναι πάντα η πρώτη ύλη για να ορθοποδήσουν οι εξουσίες. Αρκεί να αποκτήσουν έναν ισχυρό δίαυλο επικοινωνίας μαζί τους, αξιοποιώντας την επίφαση της ασάλευτης κρίσης που διαθέτουν για την πραγματικότητα. Και κυρίως, να εκμεταλλευτούν την ψευδαίσθηση που τρέφει τον «χρήσιμο ηλίθιο» σε σχέση με την επιθυμία του να αλλάξει τον κόσμο, δια μέσου της βεβαιότητάς του- αυτό τον κάνει και εξαιρετικά τραγικό!. Για παράδειγμα, «Υπάρχει θεός και είναι το αφεντικό στον Παράδεισο», «Οι Αριστεροί είναι μόνο καλοί άνθρωποι», «Οι Δεξιοί αγαπούν πολύ την πατρίδα», «Μας ψεκάζουν, αλλιώς πως δικαιολογείται να είμαστε τόσο ηλίθιοι;», «Για τα προβλήματα της Βρετανίας φταίνε οι μετανάστες και η ΕΕ», «Τα εμβόλια περιέχουν δολοφονικά βακτήρια».
Από την άλλη, οι περίφημοι «έξυπνοι», στον αντίποδα των ηλιθίων, αμφιβάλλουν για όλα και δεν διαθέτουν καμία βεβαιότητα! Απορούν και μεταβάλλουν συνεχώς την αντίληψή τους, κουβαλώντας το «προπατορικό αμάρτημα» της επίγνωσης για την εξέλιξη του επιστητού που δεν τους επιτρέπει καμία σταθερότητα. Φτερό στον άνεμο δηλαδή η διάνοιά τους, εντελώς ακατάλληλη για σταθερή σχέση με τις ανάγκες της εξουσίας.
Όπως είπε ο Ράσελ, οι βλάκες είναι γεμάτοι αυτοπεποίθηση και οι ευφυείς γεμάτοι αμφιβολίες. Ποιον θα διάλεγες για να σε ψηφίσει από τους δύο; Δεν είναι ανάγκη προφανώς, να σου εξηγήσω τη δυσκολία με τους δεύτερους που αλλάζουν γνώμη και θέση από μέρα σε μέρα και δεν διαθέτουν το «θάρρος» της αυτοπεποίθησής τους. Αντίθετα, η πάγια και αμετάβλητη βεβαιότητα των πρώτων σου δίνει την δυνατότητα να παγιώσεις συνθήματα, να δημιουργήσεις μανιφέστα, να χτυπήσεις πολύ δυνατά «τις ιδέες σαν τα καρφιά για να μπουν βαθύτερα» (Λένιν)…
Δηλαδή ο κόσμος είναι χωρισμένος; Από δω οι έξυπνοι κι από κει οι ηλίθιοι; Όχι ακριβώς. Στην πραγματικότητα, μόνο η έννοια (Παρμενίδης) ή η ιδέα (Πλάτων) της ηλιθιότητας υπάρχει για να καθορίσει την οντότητά μας, περιστασιακά. Και οι έξυπνοι γίνονται καμιά φορά ηλίθιοι και οι ηλίθιοι έξυπνοι. Απλά οι κρίσιμες μάζες, στις δύο ομάδες, δεν αλλάζουν εύκολα.
Ας μην έχουμε αυταπάτες. Οι πραγματικά ελεύθεροι άνθρωποι, σε όλες τις κοινωνίες, είναι πολύ λίγοι. Και το δεν είναι καθόλου βολικοί στην συνεννόηση και στην καθοδήγηση. Και όσοι αναζητούν την ασφάλεια δια μέσου του αμετάβλητου, του πάγιου, και της αυθεντίας πάρα πολλοί. Γι αυτό είναι ζήτημα γενναιότητας, αυτοθυσίας και υπέρβασης του ηγέτη να επιλέξει τον ρόλο του. Αν θα είναι δηλαδή, ένας φυσικός αφέντης που θα απευθύνεται στην «αυτοπεποίθηση» των οπαδών του ή ένας τρελός «Προμηθέας»- σχεδόν ηλίθιος δηλαδή- που θα ρισκάρει την αιώνια τιμωρία του, στη βάσανο της αμφισβήτησής του από τους άλλους…
Μέσα λοιπόν, από αυτό το πάρε δώσε, του ηλίθιου με τον αφέντη του, μπορούμε να καταλήξουμε με σχετική βεβαιότητα – να πως γίνεσαι κι ο ίδιος ηλίθιος- ότι οι εξουσίες είναι απόλυτα παράγωγα των κοινωνιών τους. Ό τι είναι η κοινωνία είναι και οι ηγέτες της. Κάθε εξαίρεση – πχ Ελ. Βενιζέλος- δεν είναι παρά μία ευτυχής παράκρουση της Ιστορίας. Και στο κάτω κάτω, είδαμε πως τον υποδέχτηκε ο «λαός», μετά τη Συνθήκη των Σεβρών…
Τι πρέπει να γίνει; Να μεγαλώσει λίγο περισσότερο η κρίσιμη μάζα της γόνιμης αμφιβολίας, ώστε μία σημαντική μειοψηφία μη ηλιθίων να μπορεί πιο μεθοδικά, να συναλλάσσεται με τους ηλίθιους, αίροντας σταδιακά, τις πάγιες βεβαιότητές τους. Αυτό είναι και το αποτέλεσμα της καλής Παιδείας που όλοι επικαλούμαστε ως αντίδοτο.
Μέχρι τότε όμως, θέλει προσοχή και εγρήγορση. Και κυρίως, την παραδοχή μας ότι συχνά, αρκετά συχνά, εναλλάσσουμε όλοι στην συμπεριφορά μας, το ρόλο του ηλίθιου, για να υπερασπίσουμε την ύπαρξή μας…