Με αφορμή το θάνατο του Φιντέλ Κάστρο έχει αρχίσει μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με την αποτίμηση της πενηντακονταετίας του στην εξουσία. Καθώς η πολιτική διάσταση του φαινομένου Φιντέλ έχει αναλυθεί εξαντλητικά, στο κείμενο αυτό θα εστιάσω στα βασικά αποτελέσματα της κοινωνικής και οικονομικής πολιτικής του.
Οι κοινωνικές παροχές που δημιουργήθηκαν μετά το 1959, κυρίως στους τομείς της υγείας και της παιδείας, θεωρούνται τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της κουβανικής επανάστασης. Τα νούμερα φαίνεται να επιβεβαιώνουν αυτή την εντύπωση: σήμερα ο μέσος Κουβανός ζει πάνω από 78 χρόνια, 15 χρόνια περισσότερο από ότι το 1959 και 2 επιπλέον από τον μέσο λατινοαμερικάνο, ενώ το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας είναι μόλις 4 τοις χιλίοις, μειωμένο κατά 88% σε σχέση με το 1959 και λιγότερο από το 1/3 της μέσης λατινοαμερικάνικης χώρας. Επίσης η χώρα έχει εξαλείψει τον αναλφαβητισμό και οι ενήλικες Κουβανοί έχουν σήμερα περισσότερα από 10 έτη εκπαίδευσης, 5 έτη περισσότερα σε σχέση με το 1959 και 2,5 επιπλέον από τους γείτονές τους. Συνεπώς, μετά την επανάσταση η Κούβα σημείωσε μεγάλη κοινωνική πρόοδο και σήμερα έχει καλύτερες επιδόσεις από τις γειτονικές της χώρες (η σύγκριση γίνεται με 18 λατινοαμερικάνικες χώρες).
Για να κρίνουμε, όμως, σε πιο βαθμό η βελτίωση αυτή οφείλεται στην επανάσταση του 1959, πρέπει να την συγκρίνουμε με την εξέλιξη των υπόλοιπων λατινοαμερικανικών χωρών, οι οποίες δεν έζησαν παρόμοιες πολιτικές αλλαγές.
Το εντυπωσιακό στοιχείο είναι ότι ολόκληρη η Λατινική Αμερική κατέγραψε αντίστοιχη, αν όχι μεγαλύτερη, πρόοδο από την Κούβα μετά το 1959: το προσδόκιμο επιβίωσης αυξήθηκε κατά 22 χρόνια (!), το ποσοστό θνησιμότητας έπεσε κατά 85% ενώ τα έτη εκπαίδευσης αυξήθηκαν κατά 4-4,5 χρόνια. Η Κούβα, λοιπόν, είναι περισσότερο εξελιγμένη κοινωνικά σήμερα από τους γείτονές της όχι τόσο επειδή κατέγραψε μεγαλύτερη βελτίωση μετά την επανάσταση αλλά επειδή είχε ήδη τις καλύτερες επιδόσεις πριν από την επανάσταση (το 1958 το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας στην Κούβα ήταν 70% μικρότερο από τον μέσο όρο των γειτόνων της ενώ ο μέσος Κουβανός ζούσε 7,5 χρόνια περισσότερο από τον μέσο Λατινοαμερικάνο και είχε 2 επιπλέον χρόνια εκπαίδευσης).
Η εξέλιξη στην Κούβα είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της προόδου που έζησε ολόκληρη η λατινοαμερικάνικη ήπειρος ανεξάρτητα από το πολίτευμα της κάθε χώρας (ή την επιτυχία της επανάστασης)
Με άλλα λόγια, η εξέλιξη στην Κούβα είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα της προόδου που έζησε ολόκληρη η λατινοαμερικάνικη ήπειρος ανεξάρτητα από το πολίτευμα της κάθε χώρας (ή την επιτυχία της επανάστασης). Επομένως, δεν είναι παρακινδυνευμένο να υποθέσουμε ότι παρόμοια πρόοδος θα είχε επιτευχθεί ακόμα και χωρίς την επανάσταση. Προφανώς, τα κοινωνικά επιτεύγματα της επαναστατικής Κούβας είναι αξιέπαινα, ιδίως λόγω των πενιχρών μέσων που διέθετε, αλλά οι βάσεις πάνω στις οποίες χτίστηκαν ήταν ήδη από τις καλύτερες στην περιοχή.
Από την άλλη, το καθεστώς που ιδρύθηκε μετά την επανάσταση περιόρισε πάρα πολύ τα διαθέσιμα μέσα. Πριν το 1959, η Κούβα ήταν εισοδηματικά μια μεσαία χώρα της Λατινικής Αμερικής έχοντας κατά κεφαλήν ΑΕΠ 4.450 δολάρια όταν ο μέσος όρος των 17 Λατινοαμερικάνικων χωρών ήταν 4.760 δολάρια (εξαιρώντας την Βενεζουέλα, το πετρέλαιο της οποίας αύξανε τεχνητά το ΑΕΠ της). Συνεπώς, η Κούβα ήταν μεν μια φτωχή χώρα για τα σημερινά δεδομένα αλλά ήταν κοντά στο μέσο όρο της περιοχής της. Τα επόμενα 50 χρόνια, όμως, η οικονομική ανάπτυξη στην Κούβα ήταν πολύ χαμηλότερη από τις περισσότερες συγκρίσιμες χώρες. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ δεν έχει φτάσει καν τα 7.000 δολάρια ενώ ο μέσος όρος της Λατινικής Αμερικής είναι 10.800. Ενώ, δηλαδή, πριν από την επανάσταση ο μέσος Κουβανός είχε αντίστοιχο εισόδημα με τον μέσο Λατινοαμερικάνο, 50 χρόνια μετά είναι κατά 35% φτωχότερος.
Οι πιο ζοφεροί, όμως, οικονομικοί δείκτες έχουν να κάνουν με τις μελλοντικές προοπτικές της χώρας: μετά την επανάσταση η οικονομία της Κούβας εξαρτήθηκε από εξωτερικούς πατρόνες (πρώτα τη Σοβιετική Ένωση και πρόσφατα τη Βενεζουέλα) οι οποίοι αγόραζαν τα προϊόντα της σε τιμές υψηλότερες της παγκόσμιας αγοράς. Όταν η στήριξη αυτή σταμάτησε, η οικονομία κατέρρευσε καθώς δεν είχε αναπτύξει εναλλακτικές λύσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι σημερινές εξαγωγές της Κούβας παραμένουν σημαντικά χαμηλότερες από ότι στα τέλη της δεκαετίας του 80 ενώ οι εξαγωγές των υπόλοιπων λατινοαμερικάνικων χωρών έχουν υπερτετραπλασιαστεί στην ίδια περίοδο.
Παρά τις υψηλού επιπέδου κοινωνικές παροχές, λοιπόν, το σημερινό βιοτικό επίπεδο της Κούβας καθορίζεται από αυτήν ακριβώς την οικονομική στασιμότητα, η οποία έχει οδηγήσει στη μετανάστευση πάνω από το 15% του πληθυσμού. Αυτό αποτελεί και το πλέον χαρακτηριστικό αποτέλεσμα της κουβανικής επανάστασης.
* Ο Μανόλης Γαλενιανός είναι καθηγητής Οικονομικών στο πανεπιστήμιο Royal Holloway στο Λονδίνο