Είναι τετριμμένα αληθές: σημαντικό στοιχείο της στρατηγικής σκέψης είναι να ξέρεις τι θέλεις – να έχεις διαμορφώσει σαφή πρόθεση (για την ακρίβεια, ιεραρχία προθέσεων) για ένα θέμα που σε απασχολεί. Γιατί; Διότι αν δεν ξέρεις τι θέλεις, ο λόγος σου θα είναι ανερμάτιστος και οι ενέργειές σου αντιφατικές.
Οταν είσαι πολιτικός ηγέτης και ο λόγος σου δεν διαθέτει ειρμό, δεν καταγράφεσαι στη συνείδηση του πολίτη ως κάτι παραπάνω από καιροσκόπος. Ο καιροσκοπισμός, στη σύγχρονη κουλτούρα, τουλάχιστον, δεν συνιστά θετική αξία, για την οποία νιώθεις περήφανος. Ο ανερμάτιστος λόγος δημιουργεί, επιπλέον, και ενδοκομματικά προβλήματα: απωθεί τους σοβαρούς και σπέρνει τη διχόνοια. Εφόσον δεν υπάρχει προγραμματική συνοχή, η οποία να απορρέει από κοινό υπόστρωμα αξιών και κατευθυντήρια ηγετική παρουσία, ο καθένας ακολουθεί τον δρόμο του. Ο καιροσκοπισμός, τότε, γενικεύεται με αυτοκαταστροφικά αποτελέσματα.
Η στάση του ΠΑΣΟΚ στο θέμα των μη κρατικών, μη κερδοσκοπικών (ΜΚΜΚ) πανεπιστημίων είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα ασυνάρτητου λόγου. Η ασυναρτησία του, ωστόσο, έχει ρίζες στο παρελθόν.
Το 2007, όταν ετέθη προς αναθεώρηση το Σύνταγμα από την κυβέρνηση Καραμανλή, το ΠΑΣΟΚ είχε, αξιέπαινα, συμφωνήσει με την αναθεώρηση του διαβόητου άρθρου 16 για την κατάργηση του κρατικού μονοπωλίου της ανώτατης εκπαίδευσης. Η προγραμματική υπέρβασή του ήταν σημαντική. Ο τότε υπεύθυνος Παιδείας του ΠΑΣΟΚ, Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, είχε δηλώσει: «Οι διατυπώσεις [του άρθρου 16] αποτελούν πολιτικό και κοινωνικό αναχρονισμό» («Τα Νέα, 8/1/2007). Τον τόνο για την ανάγκη αλλαγής του άρθρου 16 είχε δώσει ο τότε πρόεδρος του κόμματος, Γιώργος Παπανδρέου: «Σύντομα θα έχουμε χάος στον χώρο της ελληνικής Παιδείας», είχε δηλώσει. «Θα επιβληθεί ένα καθεστώς το οποίο δεν θα έχουμε ρυθμίσει εμείς ως ελληνικό κράτος. Με το να μην αλλάζουμε το άρθρο 16 κόβουμε τα χέρια του κράτους» («Βήμα», 10/12/2006).
Σε μια όχι πρωτοφανή έξαρση κρατικιστικού λαϊκισμού, στη δυνατότητα θέσπισης ΜΚΜΚ πανεπιστημίων είχε αντιδράσει τότε το «όλον» ΠΑΣΟΚ, πρωτοστατούντων των καθηγητών Ευάγγελου Βενιζέλου και Ανδρέα Λοβέρδου (οι οποίοι, αν και πολιτικοί, διατηρούσαν τις πανεπιστημιακές θέσεις τους). Προτάσσοντας την ενότητα του κόμματός του, και καθότι αδύναμος ως ηγέτης, ο Γ. Παπανδρέου υπαναχώρησε, το ΠΑΣΟΚ αποχώρησε από τη διαδικασία της συνταγματικής αναθεώρησης, και ο κ. Χρυσοχοΐδης άρχισε να δικαιολογεί τα αδικαιολόγητα, αντί να παραιτηθεί από τομεάρχης Παιδείας μετά το άδειασμα του αρχηγού του. Τη συνέχεια την ξέρετε: το «χάος» στην ανώτατη εκπαίδευση εντάθηκε.
Σήμερα, 17 χρόνια αργότερα, έχουμε πλήρη αντιστροφή. Οι κκ. Βενιζέλος και Λοβέρδος συντάσσονται με την ίδρυση ΜΚΜΚ πανεπιστημίων, ενώ ο κ. Παπανδρέου αντιτάσσεται σε αυτά! Αν και η ευγλωττία ουδέποτε ήταν το ισχυρό χαρτί του κ. Παπανδρέου, εντυπωσιάζει η έλλειψη συνεκτικής επιχειρηματολογίας κατά του νομοσχεδίου του υπουργού Παιδείας Κυριάκου Πιερρακάκη για τα ΜΚΜΚ πανεπιστήμια. Τάσσεται υπέρ της κατάργησης του κρατικού μονοπωλίου της ανώτατης εκπαίδευσης, αλλά κατά του νομοσχεδίου!
Μήπως εντοπίζει διατάξεις στο νομοσχέδιο με τις οποίες διαφωνεί; Αν ναι, γιατί δεν μας λέει ποιες είναι; Την απάντηση που έδωσε σε σχετική ερώτηση στο πρόσφατο συνέδριο της «Καθημερινής» για τη Μεταπολίτευση, χαρακτηρίζει ένα έλλειμμα λογικής συνοχής. Πείτε μου, σας παρακαλώ, τι καταλαβαίνετε όταν ακούτε έναν τέως Πρωθυπουργό να λέει: «Το νομοσχέδιο αυτό που έχει έρθει μιλά για ξένα παραρτήματα. Δεν είμαι εναντίον των ξένων παραρτημάτων. Να έρθει κάποιο ξένο παράρτημα με κάποιον που δεν ξέρουμε ποιος θα είναι, για να φτιάξει κάποιο πανεπιστήμιο. Γιατί να μην μπορεί να κάνει ένα παράρτημα, γιατί το παράρτημα, όπως το λέει το νομοσχέδιο, δίνει ουσιαστικά μια μεγάλη ευχέρεια στα νέα πανεπιστήμια. (…) Δώστε αυτή την ευχέρεια στα δημόσια πανεπιστήμια, και αν δεν θέλετε να αλλάξετε τα δημόσια πανεπιστήμια, αφήστε τα να φτιάξουν αυτά τα παραρτήματα, ή να τα κάνει η αυτοδιοίκηση» («Καθημερινή», 1/3/2024). Με άλλα λόγια: είμαι υπέρ των ξένων παραρτημάτων αλλά κατά του νομοσχεδίου που θεσπίζει τη δυνατότητα ίδρυσης ξένων παραρτημάτων, διότι προτιμώ τα εγχώρια παραρτήματα που ενδεχομένως κάνουν τα δημόσια πανεπιστήμια και οι Δήμοι! Αντε βγάλε άκρη!
Τη σκυτάλη της ασυναρτησίας παραλαμβάνει επαξίως η σημερινή ηγεσία του ΠΑΣΟΚ. Ενώ τάσσεται προγραμματικά υπέρ της δυνατότητας ίδρυσης ΜΚΜΚ πανεπιστημίων, το κόμμα του Νίκου Ανδρουλάκη θα καταψηφίσει το σχετικό νομοσχέδιο. Γιατί; Διότι η κυβέρνηση, έγραψε ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, «αποσκοπεί σε διευθέτηση συμφερόντων» («Βήμα», 3/3/2024). Από πού συνάγει κάτι τέτοιο; Οι σχεδιαζόμενες συναφείς πρωτοβουλίες από κερδοσκοπικά πανεπιστήμια του εξωτερικού είναι αναμενόμενες, όπως αναμενόμενες ήταν πρωτοβουλίες διαφόρων επιχειρηματιών να εισέλθουν στην ιδιωτική τηλεοπτική αγορά το 1989. Το κρίσιμο ερώτημα δεν είναι ποιοι σχεδιάζουν να ιδρύσουν ΜΚΜΚ πανεπιστήμια στην Ελλάδα (αυτό δεν το ελέγχει ο νομοθέτης), αλλά τι ρυθμίσεις (κίνητρα και αντικίνητρα) περιλαμβάνει το νομοσχέδιο, έτσι ώστε (α) να προσελκυσθούν σοβαροί παίκτες, και (β) αυτοί να παίζουν, αν και εφόσον πάρουν την άδεια, σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού. Εχει, συνεπώς, να πει κάτι συγκεκριμένο ο κ. Ανδρουλάκης για τις ρυθμίσεις του νομοσχεδίου; Υπάρχουν κενά ή μεροληψίες; Τίποτα, μόνο γενικολογίες.
Δεύτερο συναφές επιχείρημα του κ. Ανδρουλάκη είναι ότι, παρά τις πρόνοιες του νόμου, είναι πιθανόν να μη λειτουργήσουν σύννομα τα ΜΚΜΚ πανεπιστήμια που θα ιδρυθούν: «Ποιος πιστεύει ότι ένα ιδιωτικό κερδοσκοπικό πανεπιστήμιο του εξωτερικού σε συνεργασία με ένα κερδοσκοπικό fund θα ιδρύσουν “ΜΗ” κερδοσκοπικό παράρτημα στην Ελλάδα;» (ο.π.), γράφει. Το ερώτημα είναι σωστό, μόνο που απευθύνεται σε λάθος αποδέκτη. Αυτός που πρέπει να το απαντήσει δεν είναι ο υπουργός Παιδείας αλλά οι επενδυτές του κερδοσκοπικού πανεπιστημίου και του fund. Τους συμφέρει να ιδρύσουν ένα ΜΚΜΚ πανεπιστήμιο στην Ελλάδα; Δεν το ξέρουμε και δεν μας αφορά. Ως συντεταγμένη πολιτεία, θέτουμε τους κανόνες για να μπορούν οι δρώντες να κάνουν τους υπολογισμούς τους και μεριμνούμε για την εφαρμογή τους. Γιατί, όμως, με τα ξερά, να καούν και τα χλωρά; Γιατί ο κ. Ανδρουλάκης καταψηφίζει ένα νομοσχέδιο με τη λογική του οποίου συμφωνεί, προεξοφλώντας ότι μόνον κερδοσκόποι θα ενδιαφερθούν; Πώς ξέρει ότι δεν θα ενδιαφερθούν άλλοι;
Επιπλέον, γνωρίζει ότι, στις σημερινές οικονομίες, υπάρχουν υβριδικά συστήματα οργανωσιακής διακυβέρνησης, τα οποία συνθέτουν κερδοσκοπικά και μη κερδοσκοπικά κριτήρια (εδώ); Ο κύριος μέτοχος της Novo Nordisk, της δανέζικης φαρμακευτικής εταιρείας με τη μεγαλύτερη χρηματιστηριακή αξία στην Ευρώπη, π.χ., είναι το ομώνυμο, μη κερδοσκοπικό ίδρυμα (εδώ). Αντιστοίχως, η εφημερίδα Philadelphia Inquirer είναι κερδοσκοπική, με ιδιοκτήτη το μη κερδοσκοπικό Lenfest Institute. Η Open AI, η εταιρεία που επινόησε το περίφημο σύστημα Τεχνητής Νοημοσύνης Chat GPT, αρχικά συστάθηκε ως μη κερδοσκοπική. Στη συνέχεια, για να προσελκύσει επενδυτές, μετατράπηκε σε holding company, με κερδοσκοπική θυγατρική. Η δομή του συμβουλίου της Open AI είναι μη κερδοσκοπική (εδώ).
Ο κ. Ανδρουλάκης διατείνεται ότι είναι υπέρ του σκανδιναβικού μοντέλου ΜΚΜΚ πανεπιστημίων. Υπέροχα. Τα ΜΚΜΚ πανεπιστήμια της Σουηδίας, όπως το Chalmers University of Technology, το Jönköping University, και το Stockholm School of Economics είναι μερικά από τα καλύτερα στην Ευρώπη. Αν ένα από αυτά ήθελε να ανοίξει παράρτημα στην Ελλάδα, για να αποκτήσει προσβάσεις στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, γιατί να μην το κάνει; Ο νόμος Πιερρακάκη αυτή τη δυνατότητα παρέχει. Το σκανδιναβικό μοντέλο, όμως, αφήνει στα ΜΚΜΚ πανεπιστήμια τη δυνατότητα να θεσπίζουν τα δικά τους κριτήρια εισδοχής, κάτι που δεν είδα να ασπάζεται ο κ. Ανδρουλάκης και που μόνο μερικώς υιοθετεί ο νόμος Πιερρακάκη.
Αν θέλει να ασκήσει κανείς αντιπολιτευτική κριτική στον νόμο Πιερρακάκη, μπορεί κάλλιστα να το κάνει – αρκεί να είναι συγκροτημένος. Ενα μικρό δείγμα: Γιατί να πρέπει οι υποψήφιοι φοιτητές των ΜΚΜΚ πανεπιστημίων να περνάνε από τις πανελλαδικές εξετάσεις; Θα έκανα τα πάντα να τις αποφύγουν τα παιδιά μου – τις θεωρώ ισοπεδωτικές κάθε ίχνους κριτικής σκέψης και δημιουργικής μάθησης. Γιατί να μην αποφασίζουν τα ίδια τα πανεπιστήμια, κρατικά και μη κρατικά, τα κριτήρια εισδοχής; Γιατί να πρέπει ένα παράρτημα ξένου πανεπιστημίου να έχει τρεις σχολές; Αν, δηλαδή, εξειδικευμένα ΜΚΜΚ πανεπιστήμια, όπως το Stockholm School of Economics, το γαλλικό Sciences PO ή οι γαλλικές Σχολές Διοίκησης Επιχειρήσεων HEC Paris και INSEAD (από τις καλύτερες διεθνώς) ήθελαν να συστήσουν παραρτήματα στην Ελλάδα, γιατί να μην μπορούν;
Αν το ΠΑΣΟΚ ενδιαφερόταν να εκφέρει σύγχρονο, προοδευτικό συνεκτικό λόγο, θα αποδεχόταν το νομοσχέδιο Πιερρακάκη επί της αρχής και θα εστίαζε την κριτική του σε επιμέρους ρυθμίσεις του. Αντ’ αυτού, προτίμησε την καιροσκοπική συμπεριφορά, η οποία, ρητορικά, εκφέρεται ως ασυνάρτητος λόγος. Η ασυναρτησία θα ολοκληρωθεί αν εκείνοι οι βουλευτές του που έχουν δημοσίως ταχθεί υπέρ του νομοσχεδίου, καταπιούν τι αντιρρήσεις τους και στοιχηθούν πίσω από την κομματική γραμμή. Για μια ακόμη φορά, τότε, ο πολιτικαντισμός θα έχει κατισχύσει της πολιτικής.
∗Ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Εδρα Columbia Ship Management στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής Οργανωσιακής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Warwick (www.htsoukas.com). Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press.