Δεν υπάρχει κανείς ίσως πολίτης που να μην γνωρίζει και να μην ασπάζεται τα επιχειρήματα υπέρ της αξιοκρατίας στις προσλήψεις και προαγωγές στο δημόσιο. Ακόμα και ο διορισμένος με ρουσφέτι θα προσπαθήσει να δικαιολογήσει την πρόσληψη του χρησιμοποιώντας αξιοκρατικά κριτήρια .Ομως πόσοι άραγε πολίτες γνωρίζουν τα επιχειρήματα υπέρ της αναξιοκρατίας στο δημόσιο;
Και όμως. Μέχρι σχετικά πρόσφατα ο κανόνας για την πρόσληψη στο Δημόσιο ήταν η πολιτική εύνοια όχι κάποια αφηρημένη αξιοκρατία. Και αναφέρομαι εδώ σε σοβαρές ευρωπαικές χώρες όχι στην Ελλάδα. Ετσι π.χ. στην Αγγλία το 1870 εισάγονται για πρώτη φορά γραπτές εξετάσεις για την πρόσληψη δημοσίων υπαλλήλων, ένα μέτρο που σκανδάλισε την πλειοψηφία του αγγλικού λαού.Μέχρι τότε η πολιτική πατρωνία ήταν ο κοινά αποδεκτός τρόπος προσλήψεων: «Η πατρωνία «έγραφε ο άγγλος πρωθυπουργός Benjamin Disraeli στα μέσα του 19ο αιώνα «είναι το εξωτερικό και ορατό σημάδι μιας εσωτερικής και πνευματικής χάριτος, που είναι η Εξουσία».
Για τους οπαδούς του ρουσφετιού ως κριτηρίου πρόσληψης στο Δημόσιο τα πράγματα ήσαν απλά: Αν δεν υπάρχουν θέσεις στο Δημόσιο να ανταμείψει τους αγωνιστές του ένα κόμμα, πώς μπορεί να τους πείσει να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους;
Πρόκειται για ένα ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί ικανοποιητικά μέχρι σήμερα. Στην Ελλάδα π.χ. η μείωση των δημοσίων θέσεων που μπορούσαν να διανεμηθούν ως αμοιβή στους κομματικούς στρατούς είχε ως αποτέλεσμα την καταλήστευση των τραπεζών από τα κόμματα μέσω της απόσπασης (αγύριστων) δανείων πού συνέβαλαν και αυτά στην χρεοκοπία του τραπεζικού συστήματος που βιώνουμε σήμερα.
Για την πλειοψηφία λοιπόν του λαού της Βρετανίας η υιοθέτηση γραπτών εξετάσεων για την πρόσληψη στο δημόσιο υπήρξε ένα πραγματικό σοκ. Οπως έγραφε ένας ιστορικός της εποχής: «Ηταν σαν να πρότεινες ότι στο χρηματιστήριο οι τιμές των μετοχών θα έπρεπε να καθορίζονται από προσευχές και από ζαριές»
Ομως ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα των οπαδών της «αναξιοκρατίας».
Για τους συντηρητικούς η εισαγωγή ατόμων προερχομένων από χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις ενείχε τον κίνδυνο ότι δεν θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν ως ίσους του βουλευτές, ξένους διπλωμάτες, τραπεζίτες, ευγενείς με τους οποίους θα έπρεπε να συνδιαλλαχθούν.
Αλλες αντιρρήσεις στην αρχή της αξιοκρατίας στο δημόσιο είχαν πιο σύγχρονο χαρακτήρα. Μία τέτοια αντίρρηση εστιάζονταν στην αρχή της δημοκρατικής ευθύνης. Στο βαθμό που οι προσλαμβανόμενοι είχαν διορισθεί με την αξία τους και δεν όφειλαν τον διορισμό τους σε κανέναν θα συμπεριφέρονταν σαν μικρά αφεντικά και δεν θα λογοδοτούσαν σε κανέναν. Αντίθετα ο διορισμός με ρουσφέτι εγγυάτο μία κάποια σχέση όσο απόμακρη και χρησιμοθηρική ήταν αυτή, με κάποιο αιρετό αξιωματούχο(τον πολιτικό)
Για το γνωστό Λόρδο Salisbury η επιλογή ταλαντούχων ανθρώπων για να στελεχώσουν τις θέσεις στο δημόσιο θα ήταν καταστροφική για αυτούς. Θα τους υποχρέωνε να ασχολούνται με πράγματα που δεν άρμοζαν στις ικανότητες τους με αποτέλεσμα να χάσουν πολύ γρήγορα το ενδιαφέρον τους για την εκτέλεση των καθηκόντων τους. «Γιατί» διερωτάτο ο Salsibury «θα πρέπει το δώρο και η φιλία, η καλοσύνη και η ευγνωμοσύνη, που δεν έχουν εκδιωχθεί από την ιδιωτική ζωή των ανθρώπων-γιατί θα πρέπει να εκδιωχθούν από την δημόσια;».
Αλλοι πάλι με σοσιαλφιλελεύθερες ευαισθησίες όπως ο James Stephen πίστευαν ότι ο διορισμός στο δημόσιο θα πρέπει να αποτελεί μια πράξη φιλανθρωπίας και κατά συνέπεια να απευθύνεται στα πιο αδύναμα μέλη της κοινωνίας (ανάπηρους κλπ).Οι ταλαντούχοι δεν χρειάζονταν το δημόσιο, θα μπορούσαν να τα καταφέρουν μόνοι τους.
Σήμερα υπάρχει επίσης μία άλλη πανεπιστημιακή προσέγγιση που θέτει σε αμφισβήτηση την αρχή της αξιοκρατίας ως μέθοδο επιλογής στο δημόσιο. Πρόκειται για την περίφημη Σχολή της Δημόσιας Επιλογής, της οποίας το κεντρικό αξίωμα είναι ότι οι κρατικοί γραφειοκράτες λαμβάνουν πάντοτε αποφάσεις που μεγιστοποιούν όχι κάποιο ανύπαρκτο «κοινωνικό συμφέρον» αλλά το δικό τους προσωπικό συμφέρον. Αυτό στην προκειμένη περίπτωση μεταφράζεται σε αποφάσεις που αφορούν την διεύρυνση του δημοσίου, αυξημένη παραγωγή ελέγχων και ρυθμίσεων κλπ. -δηλαδή μέτρων που ενισχύουν το κύρος και τις αμοιβές της γραφειοκρατίας. Αν λοιπόν προσλάβεις τα πιο ευφυή και ταλαντούχα άτομα το αποτέλεσμα θα είναι μια υπερδιεύρυνση του δημόσιου τομέα.
Τα αποτελέσματα της αξιοκρατικής μεταρρύθμισης στις προσλήψεις στο δημόσιο το 1870 στην Αγγλία δεν άργησαν να φανούν. Οι δημόσιοι υπάλληλοι μέσα σε μία περίοδο 50 ετών τριπλασιάσθηκαν και μετά στα επόμενα 10 έτη διπλασιάσθηκαν, φτάνοντας τις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου τις 281 χιλιάδες.
Αυτη η έκρηξη στο δημόσιο οφείλετο στο ότι το κράτος ανέλαβε και νέα καθήκοντα. Ομως όπως παρατηρεί η ιστορικός Helen Andrews με άρθρο της στο Hedgehog Review, αυτό με τη σειρά του οφείλετο στο γεγονός ότι τώρα ο λαός εμπιστευόταν τους νέους αξιοκρατικά επιλεγμένους δημοσίους υπαλλήλους που υποτίθεται ήξεραν να εργασθούν για το «δημόσιο καλό».
Ομως αυτό που ξεχνάμε, παρατηρεί η Andrews, είναι ότι «οι ευφυείς άνθρωποι που βαριούνται την δουλειά τους θα προσπαθήσουν να την κάνουν ενδιαφέρουσα στο βαθμό που είναι δυνατόν. Ομως όταν αυτό το κάνουν δημόσιοι υπάλληλοι, αυτό δεν λειτουργεί συνήθως υπέρ του δημοσίου συμφέροντος».
Στην Ελλάδα τα γνωστά «φιλομεταρρυθμιστικά» κόμματα όπως η ΝΔ, το Ποτάμι και το ΠΑΣΟΚ, αρνούνται επίμονα να απαντήσουν στο ερώτημα αν θα περιορίσουν το Δημόσιο και σε πιο όριο θα περιορίσουν τις δημόσιες δαπάνες. Αντ’ αυτού, ψελλίζουν διάφορες κοινοτοπίες σχετικά με την ανάγκη «αξιοκρατίας» στο Δημόσιο. Ομως όπως δείχνει η ιστορική εμπειρία, αυτό ούτε κατά διάνοια εγγυάται «μικρότερο κράτος».
Μάλλον το αντίθετο.