Τα στατιστικά στοιχεία για την έκταση της εγκληματικότητας στην χώρα μας προκαλούν θλίψη, αγανάκτηση και ανησυχία. Σύμφωνα με την στατιστική επετηρίδα της Ελληνικής Αστυνομίας κατά το 2020 έχουν διαπραχθεί 5267 κακουργήματα και 149209 πλημμελήματα. Εξ αυτών έχουν εξιχνιαστεί 1551 κακουργήματα (το 29%) και 14418 πλημμελήματα (το 9,6%). Από τα 5267 κακουργήματα, τα 238 είναι «κατά της ζωής και προσβολές του εμβρύου». Ο πραγματικός αριθμός είναι μεγαλύτερος διότι πολλά εγκλήματα, όπως απόπειρες βιασμού, βιασμοί, ξυλοδαρμοί, κλοπές, διαρρήξεις κ.α. δεν καταγγέλλονται και δεν αναγράφονται στα στατιστικά δεδομένα.
Πολλοί επιστήμονες, κοινωνιολόγοι, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, εκπαιδευτικοί, εγκληματολόγοι και άλλοι έχουν προσφέρει τις δικές τους ερμηνείες για την αυξανόμενη εγκληματικότητα στην χώρα μας. Είναι καλό να ακουστεί και η άποψη που διατυπώνουν και οι οικονομολόγοι. Η γνώση που μας προσφέρει η οικονομική θεωρία είναι εύκολα κατανοητή με το παρακάτω απλό παράδειγμα.
Μία βασική παραδοχή της οικονομικής θεωρίας είναι ότι οι άνθρωποι αντιδρούν στα κίνητρα, θετικά ή αρνητικά, που δημιουργούνται από τις οικονομικές εξελίξεις ή από την κυβερνητική πολιτική ή από την γενική κατάσταση. Παραδείγματος χάριν, αν αυξηθεί το επιτόκιο καταθέσεων, τα άτομα αναμένεται να αυξήσουν τις αποταμιεύσεις τους και τις καταθέσεις τους σε αποταμιευτικούς λογαριασμούς στις τράπεζες. Αν κυβέρνηση μειώσει την φορολογία επί των κερδών των επιχειρήσεων, το κέρδος που μένει στην επιχείρηση αυξάνεται, και αναμένεται οι επιχειρήσεις να αυξήσουν τις επενδύσεις. Κατά παρόμοιο τρόπο αντιδρούν και οι εν δυνάμει παράνομοι, από τους απλούς κλέφτες μέχρις εκείνους που ενδέχεται να διαπράξουν φόνους.
Έστω ότι το άτομο Δ είναι ένας εν δυνάμει διαρρήκτης, δηλαδή ένα άτομο που δεν αισθάνεται ότι υπάρχει κάποιος ηθικός κανόνας, που του επιβάλλει να σέβεται την ιδιοκτησία των άλλων. Έχει εντοπίσει μια μονοκατοικία, της οποίας οι ένοικοι λείπουν και σκέφτεται να την διαρρήξει. Τα στοιχεία, που θα λάβει υπ’ όψιν του προκειμένου να αποφασίσει αν θα προβεί στη διάρρηξη ή όχι, είναι τα εξής: (α) η πιθανότητα να μην συλληφθεί, (β) το αναμενόμενο όφελος από την διάρρηξη, π.χ. χρήματα και διάφορα αντικείμενα αξίας, (γ) η πιθανότητα να συλληφθεί, και (δ) το κόστος που θα υποστεί αν συλληφθεί, π.χ. αν θα καταδικαστεί, ποια θα είναι η ποινή του, τι θα χάσει όσο είναι κρατούμενος ή φυλακισμένος κτλ. Το άτομο Δ θα κάνει μια υποκειμενική εκτίμηση της πιθανότητας να μη συλληφθεί και να έχει όφελος (μικρό ή μεγάλο) από την διάρρηξη, και θα την συγκρίνει με την πιθανότητα να συλληφθεί και να υποστεί το κόστος της τιμωρίας. Με άλλα λόγια, ο εν δυνάμει διαρρήκτης θα συγκρίνει το αναμενόμενο όφελος με το αναμενόμενο κόστος.
Αν το αναμενόμενο όφελος είναι μεγάλο και το αναμενόμενο κόστος συγκριτικά μικρό ο εν δυνάμει διαρρήκτης θα διαρρήξει την μονοκατοικία. Αν το αναμενόμενο κόστος είναι μεγαλύτερο από το αναμενόμενο όφελος, δεν θα προχωρήσει στην διάρρηξη. Από την σύγκριση αυτή είναι φανερό ότι όσο αυξάνει η πιθανότητα σύλληψης και η ποινή, η τιμωρία, τόσο περισσότερο αποθαρρύνονται οι παράνομες πράξεις και, αντίθετα, όσο μειώνεται η πιθανότητα σύλληψης και η ποινή τόσο ενθαρρύνονται οι παράνομες πράξεις.
Το μάθημα που προσφέρει η οικονομική θεωρία δίνει μέρος της εξήγησης για την αύξηση της εγκληματικότητας και μία συνταγή για την μείωσή της, δηλαδή καλύτερη αστυνόμευση και αυστηρές ποινές. Σήμερα, ο μαφιόζος δολοφόνος ξέρει ότι είναι πολύ πιθανό να μην συλληφθεί, αλλά κι αν συλληφθεί θα είναι εκτός φυλακής μετά από μερικά χρόνια. Στη διάρκεια του τρέχοντος έτους έχουν καταγραφεί δέκα επτά (17) δολοφονίες γυναικών με δράστη σε πολλές περιπτώσεις τον σύζυγο ή εραστή. Υπάρχει κανείς που να πιστεύει ότι θα είχαμε τόσες δολοφονίες γυναικών αν τους εγκληματίες περίμενε η αγχόνη ή το εκτελεστικό απόσπασμα;
Σε μία κοινωνία ατιμωρησίας το έγκλημα είναι το φυσικό και λογικό αποτέλεσμα. Βέβαια, δεν πρόκειται μόνον για την ατιμωρησία για την οποία ευθύνεται το κράτος, αλλά επίσης και για το μέρος που αφορά την οικογένεια και το σχολείο. Παλαιότερα, αν πήγαινες στο σπίτι και έλεγες στο πατέρα σου ότι ο δάσκαλος σε χαστούκισε έτρωγες ένα ακόμη από τον πατέρα σου, διότι ήταν προσβολή για την οικογένεια να κάνεις πράξη που δικαιολογούσε χαστούκι από τον δάσκαλο. Σήμερα, ο πατέρας θα κάνει μήνυση στον δάσκαλο και ο μαθητής σύντομα θα επαναλάβει την πράξη για την οποία έφαγε το πρώτο χαστούκι.
Δεν υπαινίσσομαι, βέβαια, ούτε προτείνω να πέφτουν χαστούκια στο σχολείο. Αντίθετα, θέλω να τονίσω την ευθύνη της οικογένειας και του σχολείου για ηθική και πολιτική αγωγή των νέων. Στην Ελλάδα, αλλά και στις πολιτισμένες, εκτός και εντός εισαγωγικών, χώρες της Ευρώπης η ανοχή του κακού έχει υπερβεί τα όρια που επιτρέπει ο πολιτισμός.
* Ο Θεόδωρος Π. Λιανός είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.