«Να ανακτήσουμε τον έλεγχο», είναι το ισχυρότερο και πλέον επαναλαμβανόμενο σλόγκαν όσων επιθυμούν το Brexit στο βρετανικό δημοψήφισμα. Η δύναμη επιλογής πρέπει να αφαιρεθεί από απρόσωπους ευρωκράτες, προκειμένου να επιστρέψει σε εκλεγμένους και υπόλογους εκπροσώπους. Στην άλλη άκρη της ίδιας ηπείρου, ο ΣΥΡΙΖΑ υπονοεί το ίδιο, επιδιώκοντας «πολιτικές λύσεις» – δηλαδή να εξασφαλίσουμε προνομιακή πρόσβαση στα «πραγματικά αφεντικά» μπας και μας «βολέψουν» με καμιά εξαίρεση.
Από διαφορετικές σκοπιές, δηλαδή, η ανάκτηση ελέγχου και η πολιτική διαπραγμάτευση προϋποθέτουν ότι υπάρχουν ισχυρά «αφεντικά», η θέληση των οποίων προεξοφλεί το όποιο αποτέλεσμα. Στην Βρετανία έχουν την ψευδαίσθηση ότι αυτά τα αφεντικά θα μπορούσαν να (ξανα)γίνουν οι ίδιοι. Στην Ελλάδα, πιο ρεαλιστές, εντοπίζουμε τον «μπάρμπα στην Κορώνη» και φροντίζουμε να τα έχουμε καλά μαζί του. Η άποψη για τον κόσμο και στις δύο περιπτώσεις επενδύει στο «δίκαιο του ισχυρού». Μόνο που στη μια περίπτωση ελπίζουν να είναι οι ίδιοι οι ισχυροί, ενώ στην άλλη να καταλήξουν ως οι κερδισμένοι ειδικής διαπραγμάτευσης.
Παλιά, στον 19ο αιώνα, τα πράγματα ήταν σαφή. Οι κανονιοφόροι ήταν διαθέσιμες για να υπενθυμίσουν τι δέον γενέσθαι. Ειρωνία της Ιστορίας ήταν ότι μια από τις πρώτες εφαρμογές του «δόγματος των κανονιοφόρων» ήταν στον Πειραιά το 1850. Τότε, ο Λόρδος Πάλμερστον έστειλε κανονιοφόρους για να υποχρεώσει την Ελλάδα να αποζημιώσει τον βρετανό υπήκοο και θύμα λιντσαρίσματος Don Pacifico. Στον κόσμο που πέρασε, λοιπόν, οι «κατασκευαστικές παράμετροι» ενσωμάτωναν σχεδόν ανοικτά το δίκαιο (και το δίκιο) του ισχυρού. Αυτό το δίκιο επικαλέστηκαν όλες οι πλευρές πριν από το μακελειό των Παγκοσμίων Πολέμων.
Ηταν η αγγλοσαξωνική οικονομική παράδοση που παρέδωσε τους «κανόνες εμπλοκής» που επέτρεψαν την διεύρυνση τόσο του αντικειμένου όσο και της συμμετοχής της ΕΕ
Μετά τον Πόλεμο, στη θέση της αυθαιρεσίας, δοκιμάσαμε την αυτοδέσμευση βάσει κανόνων γνωστών εκ των προτέρων. Την εφαρμογή των κανόνων επικαλούνται οι ισχυροί για να δικαιολογήσουν τις ενέργειές τους. Τους ίδιους κανόνες επικαλούνται οι λιγότεροι ισχυροί για να προστατέψουν την θέση τους. Η πραγματική επιρροή προκύπτει από την διαμόρφωση των κανόνων. Η πραγματική επιτυχία είναι η αξιοποίηση των κοινών κανόνων για να προωθηθούν εθνικά και άλλα συμφέροντα. Το αντίθετό της είναι όταν κάποιοι αναγκάζονται να εκλιπαρούν για μια εξαίρεση ή για να σβηστεί μια παράβαση.
Η λειτουργία βάσει κανόνων δεν είναι αυτονόητη ούτε γενικής εφαρμογής. Πρώτα εφαρμόστηκε στις σχέσεις μεταξύ κρατών – στον ΟΗΕ. Μετά επεκτάθηκε στον οικονομικό τομέα – στο διεθνές εμπόριο για την αποφυγή αυτοτιμωρητικών οικονομικών πολέμων. Τέλος, και πειραματικά, δοκιμάστηκε στην συνεργασία μεταξύ κρατών. Η πιο προχωρημένη τέτοια συνύπαρξη είναι η Ευρωπαϊκή Ενωση. Εκεί δεν προβλέπονται μόνο κανόνες, αλλά και διαδικασίες αλλαγής τους και δομές δημοκρατικού ελέγχου. Ολο αυτό, δηλαδή, πού στην Βρετανία θεωρούν σαν την «απρόσωπη γραφειοκρατία των Βρυξελλών».
Το παράδοξο για τους Βρετανούς είναι ότι η επέκταση της Ενωσης πέραν των έξι αξιοποίησε τους κανόνες της ελεύθερης οικονομίας. Ηταν η αγγλοσαξωνική οικονομική παράδοση που παρέδωσε τους «κανόνες εμπλοκής» που επέτρεψαν την διεύρυνση τόσο του αντικειμένου όσο και της συμμετοχής της ΕΕ.
Είναι αυτή η κατάσταση δεδομένη και σίγουρη; Δυστυχώς όχι.
Η λειτουργία βάσει κανόνων αποτελεί ακόμη την διατύπωση, μια επιθυμία και όχι κάτι σίγουρο και δεδομένο. Υπάρχει πάντα ο πειρασμός να περάσει το συμφέρον του ισχυρού, να παρακαμφθούν οι κανόνες, να γίνουν εξαιρέσεις.
Για τον μικρό παίκτη, μια εξαίρεση θα μπορούσε να τους έδινε περισσότερα – φτάνει να μην ακολουθούν και άλλοι. Για τον ισχυρό, η παράκαμψη κανόνων εξασφαλίζει οφέλη, φτάνει να μη γίνει συνήθεια. Ολοι προτιμούν έναν κόσμο με κανόνες. Ολοι έχουν το συμφέρον να τους σπάσουν – δηλαδή ένα δίλημμα του φυλακισμένου όπου το γενικό καλό κινδυνεύει από το ειδικό συμφέρον.
Για τις μικρές χώρες, το μακροχρόνιο συμφέρον της συμμόρφωσης σε κανόνες υπερτερεί από παροδικά οφέλη από παράκαμψη. Αν μια μικρή χώρα θέλει επιρροή, η καλύτερη τεχνική είναι να δουλεύει με τους κανόνες για να τους επηρεάσει «από μέσα».
Αυτό που ισχύει για τους μικρούς, ισχύει και για τους μεγάλους. Η ανάκτηση ελέγχου δεν σημαίνει να κάνεις του κεφαλιού σου και να μην δίνεις λογαριασμό σε κανένα. Η πραγματική δύναμη -η διεκδίκηση ηγετικού ρόλου- έρχεται από την διαμόρφωση των κανόνων. Αυτό σημαίνει μια θέση στο τραπέζι, η οποία όμως πρέπει να κερδηθεί μέσα από συμβιβασμούς και φαινομενική απώλεια κυριαρχίας.
Ορισμένοι στη Βρετανία αναπολούν την «υπέροχη απομόνωση» («splendid isolation») του 1890, όταν περιστοιχίζονταν από στόλο και αυτοκρατορία. Η σημερινή απομόνωση της Ελλάδας οφείλεται σε δικούς της χειρισμούς και δεν έχει τίποτε υπέροχο. Ομως και οι δύο περιπτώσεις θέλουν να κρυφτούν από την πραγματικότητα.
* O Πλάτων Τήνιος, είναι οικονομολόγος, Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς