Πολλοί περίμεναν ότι το μεγάλο πολιτικό γεγονός του 2017 θα ήταν ο θρίαμβος του λαϊκισμού στην Ευρώπη. Αλλά τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Αντιθέτως, η μεγάλη είδηση ήταν η ανατροπή ή η αντικατάσταση των παραδοσιακών πολιτικών κομμάτων από τα αυτοαποκαλούμενα κινήματα. Ας αναλογιστούμε την La République En Marche! του Εμανουέλ Μακρόν που σάρωσε στις εκλογές της περασμένης άνοιξης. Ας λάβουμε υπόψη πως, στο τέλος του έτους, ο 31χρονος Σεμπάστιαν Κουρτς έγινε καγκελάριος της Αυστρίας μετά τη μετάλλαξη του συντηρητικού Αυστριακού Λαϊκού Κόμματος (ÖVP) σε ένα κίνημα που ονομάζεται «Λίστα Σεμπάστιαν Κουρτς – Το Νέο Λαϊκό Κόμμα»
Σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο, ολοένα περισσότεροι ψηφοφόροι θεωρούν πως τα παραδοσιακά πολιτικά κόμματα εξυπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα και είναι διψασμένα για την εξουσία. Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, επίσης, ιστορικά κόμματα, όπως το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC) στη Νότια Αφρική, θεωρούνται ευρέως διεφθαρμένα. Σε πολλές περιπτώσεις, τα παραδοσιακά κόμματα έχουν γίνει αυτό που οι πολιτικοί επιστήμονες αποκαλούν «καρτέλ» καθώς χρησιμοποιούν κρατικούς πόρους για να παραμείνουν στην εξουσία και, ανεξάρτητα από τις πολιτικές διαφορές τους, συχνά συνεργάζονται για να αποκλείσουν όσους τα απειλούν.
Οι νέοι ψηφοφόροι, ειδικότερα, δείχνουν να μην ενδιαφέρονται ιδιαίτερα να εργαστούν για τα παραδοσιακά κόμματα, καθώς θεωρούν πως είναι υπερβολικά γραφειοκρατικά και, κατ’ επέκταση, βαρετά. Δεν αποτελεί έκπληξη, οπότε, ότι τα πλέον καινοτόμα πολιτικά πειράματα στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια ξεκίνησαν από τις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας στους δρόμους και από μαζικές συνελεύσεις που αποφεύγουν τις ιεραρχικές μορφές οργάνωσης.
Οι αριστεροί Podemos στην Ισπανία, για παράδειγμα, σχηματίστηκαν μετά τις μαζικές πορείες των Αγανακτισμένων (indignados) το 2011. Το λαϊκιστικό Κίνημα Πέντε Αστέρων (M5S) της Ιταλίας αναδύθηκε μέσα από μεγάλες συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας που διοργάνωσε ο κωμικός Μπέπε Γκρίλο κατά της «κάστας» των επαγγελματιών πολιτικών και των δημοσιογράφων που κυβερνούν την Ιταλία.
Αλλά σημειώθηκε κάτι αξιοσημείωτο κατά το πέρασμα των κινημάτων αυτών από τον αυθόρμητο σχηματισμό τους στις μετέπειτα εκλογικές επιτυχίες. Παρότι συνέχισαν να προπαγανδίζουν τη συμμετοχική δημοκρατία και τις οριζόντιες μορφές οργάνωσης, οι χαρισματικοί ηγέτες τους συγκέντρωσαν ακόμα περισσότερη δύναμη στα χέρια τους. O Πάμπλο Ιγκλέσιας, για παράδειγμα, επικρίθηκε από ιδεολόγους ακτιβιστές στο κίνημα για την «υπερ-ηγεσία» του και για τον «online Λενινισμό» του.
Tα κινήματα που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια –τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς– επικεντρώθηκαν περισσότερο στην ενίσχυση των ηγετών τους
Ο Γκρίλο δεν κατέχει καμιά επίσημη θέση στο M5S αλλά του ανήκουν τόσο το μπλογκ του κινήματος που διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην επιτυχία του όσο και το επίσημο σύμβολό του. Ανέστειλε, μάλιστα, το δικαίωμα των μελών του M5S να χρησιμοποιούν αυτό το σύμβολο, υποστηρίζοντας ότι παραβίασαν τους «κανόνες» ή αυτό που επίσημα αποκαλείται το «μη-καταστατικό» του «αντικόμματός» του. Και όλοι όσοι επιλέγουν να θέσουν υποψηφιότητα για δημόσιο αξίωμα με το Κίνημα, καλούνται να υπογράψουν ένα συμβόλαιο με το οποίο δεσμεύονται να καταβάλουν πρόστιμα σε περίπτωση που παραβούν τις αρχές του κόμματος.
Φυσικά, τα πολιτικά κινήματα δεν είναι απαραίτητα λαϊκιστικά. Oπως έχουν αποδείξει τα οικολογικά και φεμινιστικά κινήματα, ένα κίνημα μπορεί να αμφισβητεί τις παραδοσιακές μορφές (άσκησης) της πολιτικής χωρίς να ισχυρίζεται ότι αντιπροσωπεύει τον «πραγματικό λαό» ή τη «σιωπηρή πλειοψηφία». Αλλά τα σημερινά πολιτικά κινήματα τείνουν να είναι λιγότερο πλουραλιστικά από τα μεγάλα κόμματα που κυριάρχησαν στη μεταπολεμική ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή. Αυτό είναι λογικό, δεδομένου ότι το «κίνημα» συνεπάγεται όχι μόνο δυναμισμό, αλλά και την ιδέα ότι όλα τα μέλη του συμφωνούν απόλυτα για την πορεία προς τα εμπρός.
Το πρόβλημα είναι ότι, όταν υποτίθεται πως όλοι συμφωνούν ήδη για το πού πηγαίνουν, δεν φαίνεται να υπάρχει ανάγκη για εκτενή δημοκρατική διαβούλευση. Eτσι, τα κινήματα που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια –τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς– επικεντρώθηκαν περισσότερο στην ενίσχυση των ηγετών τους, παρά στην ενδυνάμωση των μελών τους, ακόμη και δίνοντας έμφαση στη συμμετοχική δημοκρατία.
Ο Κουρτς, από την πλευρά του, προσάρμοσε ολόκληρο το Λαϊκό Κόμμα της Αυστρίας στις επιθυμίες του. Οχι μόνον το μετονόμασε αλλά αναδιοργάνωσε τις εσωτερικές δομές του και άλλαξε το επίσημο χρώμα του από μαύρο σε τιρκουάζ. Η συντηρητική ατζέντα του κόμματος, ωστόσο, ελάχιστα άλλαξε, γεγονός που δείχνει πως οι ενέργειες του Κουρτς αφορούν περισσότερο από οτιδήποτε άλλο την επιβολή της προσωπικής του εξουσίας.
Τελικά, το Podemos, η La République En Marche!, και το Momentum, το νεανικό κίνημα που βοήθησε τον Τζέρεμι Κόρμπιν να αναμορφώσει την πλατφόρμα του βρετανικού Εργατικού Κόμματος, δεν είναι σημαντικά επειδή είναι κινήματα αλλά επειδή παρέχουν περισσότερες πολιτικές επιλογές στους πολίτες, ιδιαίτερα σε εκείνους που έχουν απογοητευτεί από τα διπολικά πολιτικά συστήματα, στα οποία κυριαρχούν δύο κόμματα που ιδρύθηκαν πριν από πολλά χρόνια και έχουν σχεδόν ταυτόσημα πολιτικά προγράμματα.
Στην περίπτωση του Κόρμπιν, η κινηματική πολιτική θα μπορούσε να αποκαταστήσει τα προοδευτικά διαπιστευτήρια του Εργατικού Κόμματος και να ανατρέψει αυτό που πολλοί εξέλαβαν ως ενστερνισμό των νεοφιλελεύθερων πολιτικών υπό τον πρώην πρωθυπουργό Τόνι Μπλερ. Αλλά θα ήταν αφελές να πιστέψουμε ότι μόνον τα κινήματα θα καταστήσουν την ευρωπαϊκή πολιτική πιο δημοκρατική. Θα μπορούσαν, μάλιστα, να λειτουργήσουν ακόμα λιγότερο δημοκρατικά από τα παραδοσιακά κόμματα, λόγω των μορφών ηγεσίας τους.
© The Project Syndicate
* Ο Jan-Werner Mueller είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο πανεπιστήμιο του Πρίνστον και συγγραφέας του βιβλίου «Τι είναι ο λαϊκισμός;»