Σήμερα μια διδακτική ιστορία. Βρισκόμαστε στη Ρώμη και είναι Ιούλιος του 1981. Ο Εουτζένιο Σκάλφαρι, ιδρυτής της εφημερίδας La Repubblica, συναντά τον Ενρίκο Μπερλινγκουέρ στα γραφεία του Ιταλικού Κομουνιστικού Κόμματος. Και δεν θα φύγει από εκεί παρά μόνο αφού έχουν περάσει τρεισήμισι ολόκληρες ώρες και αφού έχει πάρει αυτή που ο ίδιος χαρακτηρίζει σήμερα, 35 χρόνια μετά, «την πιο σημαντική» από τις συνεντεύξεις που του είχε δώσει ο ηγέτης της ιταλικής Αριστεράς.
Ο λόγος βρίσκεται σε αυτό που ο Μπερλινγκουέρ ορίζει ως «questione morale» – «ηθικό ζήτημα». Σε εκείνη τη θρυλική συζήτηση, είναι που εξηγεί τι εννοεί ακριβώς. Ποιο είναι το ζήτημα της ηθικής που τίθεται κατά τη γνώμη του κατά την άσκηση της εξουσίας; Σε ποιο πεδίο απαιτείται να διακατέχεται η εξουσία από τη μέγιστη δυνατή ηθική ακεραιότητα; Πριν την απάντηση ένα μικρό φλας μπακ: Το 1981 είναι μια χρονιά σκανδάλων για την Ιταλία – και δεν είναι καν η πρώτη. Εκείνη τη χρονιά πάντως αποκαλύπτεται η ύπαρξη της μασονικής στοάς Ρ2, ενώ συλλαμβάνεται ο επικεφαλής της τράπεζας Banco Abrosiano. Το πολιτικό κλίμα είναι βαρύ. Για τον Μπερλινγκουέρ, όμως, το πρόβλημα δεν βρίσκεται στους διεφθαρμένους πολιτικούς. Το ηθικό ζήτημα έχει να κάνει με τη «συστηματική κατάληψη του κράτους από τα κόμματα που κυβερνούν». Το πρόβλημα είναι στην κομματικοποίηση του κράτους, το βόλεμα των ημετέρων, τον νεποτισμό, την ευνοιοκρατία, την πελατειακή λογική.
«Τα κόμματα», έλεγε ο Μπερλινγκουέρ στον Σκάλφαρι, «έχουν καταλάβει το κράτος και τους θεσμούς του. Εχουν καταλάβει την κεντρική διοίκηση, την τοπική αυτοδιοίκηση, τις τράπεζες, τις δημόσιες υπηρεσίες, τους πολιτιστικούς οργανισμούς, τα νοσοκομεία, την τηλεόραση». Και συνέχιζε: «Σχεδόν όλες οι ενέργειες που καλούνται να πραγματοποιήσουν οι διάφορες υπηρεσίες και οι επικεφαλής τους συνδέονται με το συμφέρον του κόμματος. Ενα δάνειο χορηγείται εάν εξυπηρετεί αυτόν τον σκοπό, ένα δημόσιο έργο ανατίθεται με την ίδια λογική, το ίδιο και μια έδρα στο πανεπιστήμιο, με την ίδια λογική εγκρίνεται και η χρηματοδότηση ενός προγράμματος. Τα κόμματα είναι παντού».
Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ δεν θα μπορούσε ενδεχομένως να το φανταστεί τότε. Εστω και άθελά του, πάντως, περιέγραφε τη λογική με την οποία λειτουργούσε και εξακολουθεί να λειτουργεί το ελληνικό κράτος. Περιέγραφε τη μεταπολιτευτική Ελλάδα των κλαδικών, των αποτυχημένων πολιτευτών που ακροβολίζονταν στις διευθυντικές θέσεις του κρατικού μηχανισμού, τα ρουσφέτια, το γεγονός ότι οι πολίτες αναγκάζονταν να χτυπήσουν τις πόρτες των κομμάτων για να εξασφαλίσουν μια θέση στον ήλιο.
«Μα οι πολίτες ανέχονται αυτήν την κατάσταση, δεν σημαίνει ότι την αποδέχονται κιόλας; Διαφορετικά θα είχατε εσείς την εξουσία» είχε παρατηρήσει ο Σκάλφαρι. «Το ζήτημα είναι σύνθετο», ήταν η απάντηση του Μπερλινγκουέρ. «Πολλοί Ιταλοί ξέρουν πολύ καλά ποια είναι η πραγματικότητα, αντιλαμβάνονται την άλωση που γίνεται, τις διακρίσεις, τις εξυπηρετήσεις. Βρίσκονται όμως σε καθεστώς ομηρίας. Εχουν αποκομίσει οφέλη, είτε επειδή τα δικαιούνταν είτε μέσω του κόμματος, ή ελπίζουν να αποκομίσουν ή φοβούνται ότι θα τα χάσουν. Θέλετε μια απόδειξη γι’ αυτό; Αρκεί να συγκρίνετε την ψήφο στις εκλογές με την ψήφο στα δημοψηφίσματα. Η ψήφος σε ένα δημοψήφισμα δεν συνδέεται με χάρες και προσωπικά συμφέροντα, είναι ελεύθερη».
Σε εκείνη τη συνέντευξη που σήμερα χαρακτηρίζεται ιστορική, ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ επισήμαινε το ηθικό πλεονέκτημα της ιταλικής Αριστεράς. Το Ιταλικό Κομουνιστικό Κόμμα είχε μείνει έξω από το πάρτι παρά το γεγονός ότι είχε εκλογική δύναμη και ήλεγχε μεγάλους δήμους όπως την «κόκκινη» Μπολόνια. Θα μου πείτε, τι σχέση έχει ο Μπερλινγκουέρ με τους δικούς μας; Καμία εκτός απ’ το ότι κάποτε μοιράστηκαν την ίδια σημαία. Και ότι το αριστερό ηθικό πλεονέκτημα ήταν αυτό που διαφήμιζε και η ελληνική Αριστερά προκειμένου να κερδίσει τις εκλογές – για να το χάσει όμως έπειτα από μόλις μερικούς μήνες στην εξουσία.
Βλέπετε, αντίθετα από την Αριστερά του Μπερλινγκουέρ, η Αριστερά του Τσίπρα υιοθέτησε τη λογική της άλωσης του κράτους – αν δεν την εμπλούτισε κιόλας με συγγενείς, φίλους, γραμματείς της νεολαίας που διορίζουν την οικογένειά τους στο όνομα του ΕΑΜ, κολλητούς που όταν δεν χαράσσουν τον στρατηγικό σχεδιασμό της κυβέρνησης ποστάρουν στο Facebook γιατροσόφια για τη θεραπεία του καρκίνου.
Αντίθετα από την Αριστερά του Μπερλινγκουέρ, η Αριστερά του Τσίπρα πιστεύει – και λέει – πως ό,τι κάνει είναι αυτομάτως καλό (διότι αυτοί είναι «Αριστεροί» και εξ ορισμού ξέρουν τι είναι καλό).
Ο Μπερλινγκουέρ δεν υπέφερε από το σύνδρομο του Θεού. Ηταν ένας κοσμικός ηγέτης, ακόμα και απέναντι σε μια θρησκεία όπως υπήρξε ο κομμουνισμός στον 20ο αιώνα. Ενώ εδώ έχουμε να κάνουμε με μια θρησκειολογική προσέγγιση του κόσμου – μια μάχη ανάμεσα στο Καλό και στο Κακό (βλ. «νέο» και «παλιό») – μολονότι βρισκόμαστε πια στον 21ο αιώνα.
Ενας ιδεολογικός αντίπαλος του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, γνωστός και ως Βελζεβούλ της ιταλικής πολιτικής σκηνής, ο Τζούλιο Αντρεότι, έλεγε ότι η εξουσία φθείρει αυτούς που δεν την έχουν. Οπως αποδείχθηκε, μπορεί να φθείρει τους πάντες. Κι ακόμη περίσσοτερο εκείνους που την ορέγονται βουλιμικά και απροκατάληπτα με ηθικό πλεονέκτημα αλλά χωρίς ηθική.