Η διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη γράφτηκε στο Μόναχο από μέλη του ΠΑΚ. Και είναι μάλλον θέμα τύχης που ανάμεσα στους συντάκτες της δεν ήταν ο Ακης Τσοχατζόπουλος. Σήμερα θα ακουγόταν ως ιστορική τρολιά.
Ο Σωτήρης Κωστόπουλος, ιστορικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ και ένας εκ των συντακτών της Διακήρυξης, θυμίζει ποιοι συμμετείχαν στη συγγραφή της. Εκτός από τον ίδιο, ήταν και οι Μιχάλης Χαραλαμπίδης, Δαμιανός Βασιλειάδης, Γιώργος Τσουγιόπουλος, Κίμων Κουλούρης, Γιάννης Ζαφειρόπουλος, Γιώργος Παπαγιαννόπουλος. Ο Κουλούρης μετέφερε το κείμενο στον Ανδρέα. Εκείνος έκανε κάποιες παρεμβάσεις και το έδωσε προς δακτυλογράφηση στη γραμματέα του, την Αγγέλα Κοκκόλα. (Σχετικό άρθρο εδώ)
Εντάξει, για όσους έχουν ζήσει χρόνια πρώτου ΠΑΣΟΚ, η σκηνή που ο Κουλούρης δίνει στον Ανδρέα τη Διακήρυξη θα μπορούσε να αποτυπωθεί και σε πίνακα ζωγραφικής. Οι δυο τους σε ένα τραπέζι που έχει επάνω μια γραφομηχανή, την πίπα του Ανδρέα και ένα μπουκάλι Johnnie. Αριστούργημα.
Ασφαλώς η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη είναι ένα κείμενο καταχωρισμένο στην Ιστορία και η ανάγνωσή του οφείλει να εντάσσεται στο πλαίσιο της εποχής κατά την οποία συντάχθηκε. Αυτονόητο. Αυτές τις ημέρες θα ακούσουμε ότι η Διακήρυξη παραμένει επίκαιρη, αποτελεί πυξίδα και άλλα χαριτωμένα. Μη δώσετε σημασία. Αλλά αν δώσετε, ρίξτε μια ματιά στο κείμενο. Θα καταλάβετε αμέσως το πνεύμα της εποχής, το περιεχόμενο των λαϊκών πόθων, αλλά και το ύφος του λαϊκισμού που υιοθετήθηκε ώστε το κείμενο να αποκτήσει ισχύ Ευαγγελίου.
Ξεκινάει με τα αυτονόητα και τα απολύτως λογικά για την αποχουντοποίηση, θέμα που απασχόλησε έντονα την ελληνική κοινωνία την πρώτη δεκαετία μετά την αποκατάσταση του πολιτεύματος. Ακολουθεί ένα μικρό ανάθεμα προς τις ΗΠΑ για τη χούντα και την υποτέλεια της χώρας μας στα συμφέροντα ξένων μονοπωλίων. Και ζητείται η «απαλλαγή της οικονομίας μας από τον έλεγχο του ξένου μονοπωλιακού και ντόπιου μεταπρατικού κεφαλαίου». Πώς θα γίνει αυτό; «Και βέβαια πρέπει η Ελλάδα να αποχωρήσει και από το στρατιωτικό και από το πολιτικό ΝΑΤΟ. Και βέβαια πρέπει να ακυρωθούν όλες οι διμερείς συμφωνίες που έχουν επιτρέψει στο Πεντάγωνο να μετατρέψει την Ελλάδα σε ορμητήριο για την προώθηση της επεκτατικής του πολιτικής. Μα πίσω από το ΝΑΤΟ, πίσω από τις αμερικάνικες βάσεις είναι οι μονοπωλιακές πολυεθνικές επιχειρήσεις και τα ντόπια υποκατάστατά τους. Γι’ αυτό η κοινωνική απελευθέρωση, ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός, αποτελεί το θεμέλιο λίθο του Κινήματός μας».
Πώς θα επιτευχθεί ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός; Με κοινωνικοποίηση των τραπεζών, των μεγάλων παραγωγικών μονάδων και του εξαγωγικού εμπορίου, ενώ οι αγρότες θα σχηματίσουν συνεταιρισμούς. Η ιδιωτική εκπαίδευση θα απαγορευτεί. Οι σπουδαστές θα συμμετέχουν στη διοίκηση των πανεπιστημίων. Οι ιδιωτικές κλινικές κοινωνικοποιούνται. Το ίδιο θα γίνει και με τη μοναστηριακή περιουσία, ενώ η Εκκλησία θα διαχωριστεί από το κράτος.
Είναι η ιστορικότητα και το βάρος του κειμένου που σε υποχρεώνουν να συγκρατήσεις το χαμόγελο. Και εντάξει, οφείλεις να το δεις με κατανόηση. Τι άλλο θα μπορούσε να πει και να υποσχεθεί ένα κόμμα αυτοπροσδιοριζόμενο ως σοσιαλιστικό, μετά την πτώση της χούντας; Τίποτα διαφορετικό από τα ποθούμενα και τις φαντασιώσεις ενός μεγάλου κομματιού της κοινωνίας. Ομως, εν τέλει, αυτή δεν είναι και η περιγραφή του λαϊκισμού; Η επένδυση στο ανέφικτο.
Ο σοσιαλισμός δεν ήρθε. Η Ελλάδα δεν βγήκε από το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ. Οι βάσεις δεν έκλεισαν. Οι τράπεζες δεν κοινωνικοποιήθηκαν, εκτός από τις βιομηχανικές μονάδες που έγιναν προβληματικές. Τα ιδιωτικά σχολεία λειτουργούν. Οι φοιτητές συμμετείχαν στη διοίκηση των σχολών και στο μπάχαλο που ακολούθησε. Οι ιδιωτικές κλινικές κάνουν χρυσές δουλειές, τα μοναστήρια πλουτίζουν και οι ιερείς μισθοδοτούνται από το κράτος.
Ωστόσο, από την άλλη, αυτό το κείμενο αποτέλεσε βάση για μεταρρυθμίσεις που τότε θεωρούνταν από τολμηρές έως ακραίες. Η Διακήρυξη αναφέρεται σε πλήρη ισότητα ανδρών και γυναικών – δεν ήταν και λίγο για την εποχή.
Πενήντα χρόνια μετά, το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα δεν υπάρχει, και καλώς δεν υπάρχει. Και όσοι ανατρέχουν σε εκείνες τις ημέρες ως μπούσουλα για το μέλλον, μάλλον κοροϊδεύουν το μικρό ακροατήριο που έζησε και θυμάται τους καιρούς. Ας πουν περισσότερα για το ΠΑΣΟΚ του Σημίτη. Και αν είναι δυνατόν, χωρίς ΠΑΣΟΚ. Σκέτο Σημίτης.