«Μόλις τους άλλους μεταβάλεις σε νοητικές συλλήψεις
σε χαρτονένια σύμβολα κοινωνικών διαδικασιών
πόσο ευκολότερα μπορείς να τους σκοτώνεις
σαν άψυχες φιγούρες σκοπευτηρίου σε πανηγύρι»
– Τίτος Πατρίκιος, «Διευκόλυνση Εκτελέσεων», Αντικριστοί Καθρέφτες, Στιγμή, 1988
Το ανέδειξε έξοχα ο Θουκυδίδης με την οξυδερκή γραφή του: το πρώτο θύμα σε έναν πόλεμο είναι η γλώσσα. Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, γράφει ο μεγάλος ιστορικός, η αστόχαστη τόλμη κατέληξε να λογίζεται ανδρεία, ο δισταγμός να εκλαμβάνεται ως δειλία, η μετριοπάθεια ως ανανδρία.
Η παραφθορά της γλώσσας συνοδεύεται, συνήθως, και από την εξάλειψη σημαντικών εννοιολογικών διακρίσεων. Συγγνωστά ή μη, η έννοια του «εχθρού» διευρύνεται, αδυνατίζοντας διακρίσεις, όπως εμπόλεμοι-άμαχοι, εχθροί-φίλοι, εμπλεκόμενοι-αμέτοχοι, αθώοι-ένοχοι. Οταν τέτοιες διακρίσεις υπονομεύονται, ο δρόμος για την ισοπέδωση του «εχθρού» έχει ξεκινήσει. Η συμβολική εξόντωση έχει προηγηθεί της φυσικής.
Για τη θεοκρατική Χαμάς, όλοι οι Εβραίοι είναι ένοχοι – από μικρά παιδιά, ηλικιωμένους, και νεαρούς και νεαρές που χορεύουν ξένοιαστα σε ένα μουσικό πάρτι, μέχρι τους εποίκους της Δυτικής Οχθης και τους στρατιώτες των Ισραηλινών Ενόπλων Δυνάμεων. Η οδυνηρή εμπειρία της κατοχής έχει παρομοίως διαβρώσει τις απαραίτητες διακρίσεις: «Για μας, κάθε Ισραηλινός είναι στρατιώτης διότι όλη η χώρα φοράει στολή», είπε ένας Παλαιστίνιος στους Financial Times. Ολοι οι Ισραηλινοί, ένοπλοι και άμαχοι, είναι, συνεπώς, εν δυνάμει εχθροί. Εφόσον οι διακρίσεις απαλείφονται, όλοι μετέχουν στον πόλεμο, άρα υφίστανται και τις συνέπειές του.
Κατοπτρικό είδωλο είναι η στάση της άλλης πλευράς. Μετά την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς στις 7/10, ο υπουργός Αμυνας του Ισραήλ Γιόαβ Γκάλαντ αποκάλεσε τους κατοίκους της Γάζας «ανθρώπινα ζώα»: «Εχω διατάξει τον ολοσχερή αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας», είπε. «Δεν θα υπάρχει ηλεκτρισμός, ούτε καύσιμα, όλα θα είναι κλειστά. Μαχόμαστε ανθρώπινα ζώα και θα ενεργήσουμε αναλόγως».
Ακόμα και ο μετριοπαθής πρόεδρος του Ισραήλ Ισαάκ Χέρτσογκ δεν ξέφυγε από την πεπατημένη του άμετρου φανατισμού: «Ολο το έθνος εκεί πέρα (οι κάτοικοι της Γάζας) είναι υπεύθυνο. Δεν είναι αλήθεια αυτή η ρητορική σχετικά με άμαχους που δεν έχουν επίγνωση, που είναι αμέτοχοι. Θα μπορούσαν να έχουν ξεσηκωθεί».
Η κορύφωση, ίσως, του ακραία φανατισμένου λόγου εκδηλώθηκε σε πρόσφατο άρθρο του πρέσβη του Ισραήλ στην Κύπρο Ορεν Ανόλικ. «Ανθρωποι πεθαίνουν στον πόλεμο που διεξάγεται στη Λωρίδα της Γάζας. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι αχρείοι, κακοί και επικίνδυνοι άνθρωποι. Τρομοκράτες. Ανθρωποι που υπηρετούν και δοξάζουν την κουλτούρα του θανάτου. Δεν αξίζουν οίκτο και λύπηση. Δυστυχώς, κάποια από τα θύματα στην Γάζα είναι άμαχοι, πολίτες. Και είναι πραγματικά πολύ ατυχές και λυπηρό».
Ο κ. πρέσβης αξίζει να επαινεθεί διότι αναγνωρίζει ότι στη Γάζα πεθαίνουν «άνθρωποι» και όχι «ανθρώπινα ζώα». Κατά τούτο υπερέχει ηθικά των Ναζί, οι οποίοι είχαν στηρίξει τη μαζική εξόντωση των Εβραίων στη συστηματική απανθρωποποίησή τους (οι συνήθεις χαρακτηρισμοί ήταν: αρουραίοι, κατσαρίδες, γύπες κ.λπ.
Αυτοί οι άνθρωποι, όμως –οι νεκροί της Γάζας–, δεν είναι σαν και «μας». Με κάποιο, ανεξακρίβωτο τρόπο, ο κ. πρέσβης έχει κάνει το ψυχογράφημά τους έτσι ώστε να αποφανθεί ότι πρόκειται για «αχρείους, κακούς και επικίνδυνους» ανθρώπους. Οχι μόνο δεν τύπτεται για το θάνατό τους αλλά τον επικροτεί: «δεν αξίζουν οίκτο και λύπηση».
Δεν μπορεί, φυσικά, να αρνηθεί εντελώς την απώλεια αμάχων, γι’ αυτό και κάνει την τεράστια παραχώρηση: «κάποια από τα θύματα είναι άμαχοι». Πώς λέμε ότι σε μια εγκατάσταση θέρμανσης έχουμε «κάποιες» θερμικές απώλειες; Οταν σχεδόν όλοι οι κάτοικοι της Γάζας έχουν χαρακτηρισθεί τρομοκράτες από τον πρόεδρο του Ισραήλ, είναι λογικό ο κ. πρέσβης να θεωρεί ότι οι νεκροί άμαχοι είναι λίγοι («κάποιοι»). Είναι και ηθικά βολικό.
Αν προεκτείνουμε τη λογική του κ. πρέσβη, δεν πρέπει να νιώθουμε καμία συμπάθεια για τους πλέον των 8.000 νεκρών Παλαιστίνιων. Ακόμη και για τον θάνατο παιδιών (το 40% των νεκρών) ίσως δεν θα πρέπει να λυπούμαστε, εφόσον ένα παιδί της Γάζας σήμερα είναι, πιθανότατα, ένας τρομοκράτης αύριο. Θα δυσκολευόταν, βέβαια, να εξηγήσει ο κ. πρέσβης τη λογική αυτή στο δημοσιογράφο του Al Jazeera Γουάελ Αλ-Νταχντού, ο οποίος έχασε τη γυναίκα του, τον γιο του, την κόρη του και τον εγγονό του, μετά από αεροπορική επίθεση στην κεντρική Γάζα (υποτίθεται ασφαλέστερη από τη βόρεια Γάζα, σύμφωνα με τις ισραηλινές προτροπές για εκκένωση της τελευταίας), αλλά, μάλλον, ουδόλως θα τον ενδιέφερε κάτι τέτοιο. Οταν δεν νιώθεις «οίκτο και λύπηση» για τα θύματά σου, δεν θεωρείς ότι πρέπει να απολογηθείς για τις πράξεις σου.
Ευτυχώς το πνεύμα της εκδίκησης δεν διαπερνά όλους. Εξακολουθούν να υπάρχουν άνθρωποι με ηθική εγρήγορση εκατέρωθεν. Ο Αχμάντ Τίμπι, αραβικής καταγωγής ισραηλινός βουλευτής καταδίκασε απερίφραστα τις φρικαλεότητες της Χαμάς. «Στην ανθρώπινη ηθική δεν υπάρχει επιλεκτικότητα», είπε. «Δεν υπάρχει μισή ηθική. Η δολοφονία παιδιών είναι δολοφονία παιδιών».
Ακόμα πιο συγκινητικά είναι τα λόγια Ισραηλινών που είτε αφιέρωσαν τη ζωή τους στην ειρήνη με τους Παλαιστίνιους, είτε βίωσαν σε προσωπικό επίπεδο την κτηνωδία της Χαμάς. Η Γιάελ Νόι, ακτιβίστρια, είναι αποφασισμένη να «συνεχίσει». «Μάχομαι να κρατήσω την ανθρωπιά μου», λέει σε συνέντευξή της στην ισραηλινή εφημερίδα Haaretz. «Φοβάμαι να μη γίνω τέρας σαν τη Χαμάς. Δεν θέλω να φυτρώσουν μέσα μου οι σπόροι του κακού (…). Πρέπει να ακούσεις τις αφηγήσεις και να μείνεις άνθρωπος, και δεν ξέρω πώς αυτό είναι δυνατόν. Υπάρχει ένα μεγάλο ρήγμα μέσα μου αλλά θα συνεχίσω».
Ο 52χρονος Τομ Γκόντο, γιος του Γιάκοβ Γκόντο, δολοφονήθηκε στην επίθεση της Χαμάς στο κιμπούτς Κιφουσίμ. Ο πατέρας επικρίνει σφοδρά την ισραηλινή κυβέρνηση, ιδιαίτερα τον Νετανιάχου, για τη χρόνια καταπίεση των Παλαιστινίων στην κατεχόμενη γη τους. «Αυτό που συνέβη το (Μαύρο) Σάββατο (από τη Χαμάς) ήταν τρομερό και ασυγχώρητο», είπε στη Haaretz. «Αλλά δεν νομίζω ότι πράξεις εκδίκησης θα πρέπει να διαπραχθούν κατά των Παλαιστινίων (της Δυτικής Οχθης) ή εναντίον των κατοίκων της Γάζας. Να σκοτώνεις γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένους – πώς ευθύνονται αυτοί;».
Και στις δύο πλευρές, οι ηθικά γρηγορούντες και πολιτικά σώφρονες βιώνουν τον πόνο και αρνούνται να ενδώσουν στην κτηνωδία. Ελπίζουν στη συνύπαρξη και κινητοποιούνται. Οι ηθικά ανάλγητοι και πολιτικά άνοες επίσης βιώνουν τον πόνο και τον μετατρέπουν σε δηλητήριο. Ελπίζουν στην κυριαρχία και σκοτώνουν.
* Ο Χαρίδημος Κ. Τσούκας είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην Εδρα Columbia Ship Management στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής Οργανωσιακής Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο Warwick (www.htsoukas.com)