Με τον Ισμαήλ Κανταρέ μεγαλώσαμε. Η γενιά η δική μου και οι προηγούμενες. Τον διαβάζαμε για την αναμφισβήτητη λογοτεχνική του αξία – οι περισσότεροι – και από κομματική υποχρέωση. Δεν υπήρξα μέλος τους Κόμματος και δεν ξέρω πώς αναλύανε τα βιβλία του στις αυστηρά κλειστές συγκεντρώσεις. Κανταρέ ίσον θεσμός στην Αλβανία του Χότζα.
Αυτό που θυμάμαι έντονα και ως τελευταία εικόνα, είναι η φυγή του από την Αλβανία για το Παρίσι στις αρχές του 1990. Την ώρα που έπνεε τα λοίσθια η αλβανική κομουνιστική καρικατούρα που κληρονόμησε ο Ραμίζ Αλία και το ντόμινο των αλλαγών στην Ανατολική Ευρώπη έδινε τα πρώτα ισχυρά σημάδια κατάρρευσης στο δικό μας «παράδεισο», ο Κανταρέ αποφάσιζε να φύγει καταγγέλλοντας αυτά που για περίπου σαράντα χρόνια έβλεπαν όλοι – κι εκείνος από πολύ πιο κοντά. Κεραυνός εν αιθρία. Έκτακτα συμβούλια των μελών του Κόμματος παντού. Στον στρατό, στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, στις κοοπερατίβες, στα ορυχεία, στις φυλακές, στα εργοτάξια. Έπρεπε να καθοριστεί η στάση απέναντι στον μέχρι τότε χαϊδεμένο παιδί του συστήματος και νυν επώνυμο φυγά.
Θυμάμαι σαν σήμερα εκείνο τον αναψοκοκκινισμένο συνταγματάρχη – έτυχε να είμαι φαντάρος τότε- να μας μιλά με φλογερό λόγο για τον «προδότη που δάγκωσε το χέρι που τον τάισε και έγινε φερέφωνο των εχθρών του έθνους». Οι προτάσεις για να κηρυχτεί «Μέγας προδότης» και οι φωνές που ζητούσαν ανοιχτά από το Κόμμα να …κάψει τα βιβλία του σε δημόσια θέα, θεωρήθηκαν κάπως ακραίες και το όλο ζήτημα έκλεισε με μια ανακοίνωση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος στην οποία γινόταν σφοδρή επίθεση στον Κανταρέ.
Σύντομα τα πράγματα άλλαξαν και η συμβολικά αντιστασιακή πράξη του μεγάλου συγγραφέα δεν είχε την προσδοκώμενη απήχηση. Ο «παράδεισος» κατέρρευσε και οι Αλβανοί όπου φύγει-φύγει, κάνοντας τις τότε αντιδράσεις (να μοιάζουν) γελοίες.
Τα βιβλία του Κανταρέ έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από σαράντα χώρες και κυκλοφορούν όλα στην Ελλάδα. Στις 12 Απριλίου κυκλοφόρησε το πιο πρόσφατο με τίτλο «Το ατύχημα». Ηταν να έρθει στην Αθήνα στις 19 Απριλίου για μια διάλεξη –συνέντευξη στο Μέγαρο Μουσικής – αλλά το μετάνοιωσε. Ο λόγος; Τα ρατσιστικά συνθήματα των «βατράχων» των Ο.Υ.Κ. μετά την παρέλαση της 25ης Μαρτίου.
«Γνωρίζετε καλά τον θαυμασμό που τρέφω για την ελληνική λογοτεχνία και τον ελληνικό πολιτισμό, αλλά εκτιμώ ότι μέσα σ’ ένα τέτοιο κλίμα, το οποίο στερείται κάθε ίχνος πολιτισμού, η επίσκεψή μου θα ήταν άκαιρη…» δικαιολογήθηκε.
Για τα αλβανικά γράμματα ο Κανταρέ είναι ότι για τα ελληνικά ο Σεφέρης ο Ρίτσος και ο Ελύτης. Έχω την βεβαιότητα πως αν σε κάποιους προσφέρει υπηρεσία με την άρνησή του να έρθει στην Αθήνα, αυτοί δεν είναι σίγουρα οι συμπατριώτες του που ήθελε να υπερασπιστεί, ούτε και οι πολυάριθμοι αναγνώστες των βιβλίων του.