* Στη συγγραφή του κειμένου συνέβαλε και ο Νίκος Πράπας
Τη Δευτέρα 20 Απριλίου 2020 σημειώθηκε στην αγορά πετρελαίου μια, μέχρι και πριν λίγο καιρό, απρόσμενη εξέλιξη: η βάση αναφοράς στα futures του αμερικανικού αργού πετρελαίου το WTI (West Texas Intermediate Crude oil Futures) έκανε μια εντυπωσιακή βουτιά και βρέθηκε κάτω από το μηδέν, στα -37,63$ το βαρέλι, για πρώτη φορά στην ιστορία της εκμετάλλευσης του μαύρου χρυσού.
Ξεκινώντας από την πρώτη μεγάλη πετρελαϊκή κρίση του 1973 και μετά με τη δεύτερη του 1978-79, σε συνδυασμό με τις κάθε τόσο επανεμφανιζόμενες αναλύσεις για την εξάντληση των εκμεταλλεύσιμων αποθεμάτων της Γης σε πετρέλαιο, μια αρνητική τιμή πετρελαίου, φαινόταν πραγματικά απίθανη. Ομως, η κατάρρευση της ζήτησης λόγω των μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας σχεδόν σε παγκόσμια κλίμακα, ο πόλεμος τιμών μεταξύ των σημαντικότερων πετρελαιοπαραγωγών χωρών που αύξησαν την προσφορά και η περιορισμένη αποθηκευτική ικανότητα, συνέβαλαν σε αυτήν την πρωτοφανή κατάρρευση.
Αρνητική τιμή: για ποιο λόγο ένας πωλητής να πληρώσει τον αγοραστή για να του πάρει το πετρέλαιο;
Για κάποιους από τους αμερικανούς παραγωγούς πετρελαίου μπορεί να έχει μικρότερο κόστος να πληρώσουν τους αγοραστές για να πάρουν το πετρέλαιό τους, σε σχέση με το να σταματήσουν την παραγωγή ή ακόμα και μόνο να αποθηκεύσουν το παραγόμενο πετρέλαιο. Αλλά ο κυριότερος παράγοντας σε αυτό το παιχνίδι των τιμών είναι οι ενδιάμεσοι μεταξύ των παραγωγών και των καταναλωτών, που αγοράζουν συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης (ή προθεσμιακά συμβόλαια – futures) για κερδοσκοπία μέσω των μεταβολών της τιμής χωρίς να έχουν την πρόθεση να αγοράσουν πραγματικό προϊόν.
Πώς τα futures συνδέονται με αυτές τις αρνητικές τιμές του πετρελαίου;
Οι αρνητικές τιμές της 20ης Απριλίου αφορούσαν διαπραγματεύσεις σε futures. Εξ ορισμού, τα futures αποτελούν συμβόλαια που υποχρεώνουν τον αγοραστή να αγοράσει μία ποσότητα ενός προϊόντος (ή τίτλου) σε κάποια προκαθορισμένη μελλοντική ημερομηνία και σε προκαθορισμένη τιμή. Στην περίπτωση του πετρελαίου τα futures χρησιμοποιούνται από τους μεγάλους καταναλωτές, όπως είναι π.χ. τα διυλιστήρια, για να προστατευτούν έναντι μεγάλων διακυμάνσεων των τιμών, αλλά και από κερδοσκόπους, που ελπίζουν να κερδίσουν από αυτές. Οι τελευταίοι, καθώς δεν ενδιαφέρονται να αγοράσουν το φυσικό προϊόν, ανακυκλώνουν τα futures, πουλώντας τα λίγο πριν τη λήξη τους και αγοράζοντας άλλα που λήγουν σε επόμενη περίοδο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τα συμβόλαια που έληγαν στις 21 Απριλίου αντιμετώπισαν το μεγάλο πρόβλημα πως οι αγοραστές του φυσικού προϊόντος, δηλαδή του πετρελαίου, δεν ήθελαν να αγοράσουν, καθώς η μεγάλη πτώση της ζήτησης επέβαλε την εξεύρεση τεράστιων αποθηκευτικών χώρων, οι οποίοι δεν ήταν πλέον διαθέσιμοι. Γι’ αυτό και οι κάτοχοι των futures πούλαγαν ακόμα και σε αρνητικές τιμές για να εκκαθαρίσουν τη θέση τους.
Πώς και εμφανίστηκε στην αγορά υπερπροσφορά πετρελαίου;
Η υπερπροσφορά στην αγορά πετρελαίου εμφανίστηκε λόγω των μεγάλων περιορισμών για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού, που ήδη έχουν κρατήσει αρκετές εβδομάδες και έχουν οδηγήσει σε τέλμα πολύ μεγάλο μέρος των οικονομικών δραστηριοτήτων, με αποτέλεσμα τη μεγάλη μείωση της ζήτησης σε μαύροι χρυσό (πάνω από 30%). Από την άλλη πλευρά, η διαμάχη μεταξύ δύο από τις μεγαλύτερες πετρελαιοπαραγωγούς χώρες, της Σαουδικής Αραβίας και της Ρωσίας, έχει αυξήσει επίσης κατά πολύ την προσφορά.
Τώρα τι γίνεται με την αποθήκευση;
Το μεγάλο πρόβλημα, λόγω της μεγάλης μείωσης της ζήτησης είναι η εξεύρεση αποθηκευτικών χώρων. Καθώς οι δεξαμενές πετρελαίου είναι γεμάτες, από το Τέξας μέχρι τη Σιβηρία, χρησιμοποιούνται πλέον πλοία, οι αποθηκευτικοί χώροι των διυλιστηρίων λιμάνια, ακόμα και βαγόνια, ή φορητές δεξαμενές γι’ αυτόν τον σκοπό.
Οσο για την οικονομία και τη γεωπολιτική;
Ως προς την οικονομία, οι χαμηλές τιμές του πετρελαίου προσφέρουν σίγουρα μια ανακούφιση στην προσπάθεια επανεκκίνησης της οικονομίας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό των αεροπορικών εταιρειών που έχουν τεράστιες ζημιές. Όμως, από την άλλη πλευρά, αντανακλούν και τη σημαντική οικονομική καθίζηση των χωρών λόγω του κορoνοϊού.
Οσο για την γεωπολιτική, από την εποχή που άρχισε η ευρεία χρήση του πετρελαίου στην οικονομία, αυτό αναδείχθηκε σε σημαντικό γεωπολιτικό παράγοντα. Π.χ. οι χαμηλές τιμές του μετά το μέσο της δεκαετίας του ’80 συνέβαλαν στη εξασθένιση και πτώση της ΕΣΣΔ και αντίστροφα οι υψηλές τιμές που συνόδευσαν την άνοδο του Πούτιν στην εξουσία συνέβαλαν σημαντικά στην ενίσχυσή του, μέσω της ενίσχυσης της οικονομίας της Ρωσίας. Από την άλλη πλευρά, ήδη πριν την πτώση της πετρελαϊκής ζήτησης λόγω του κορονοϊού, οι κάποτε πλεονασματικοί προϋπολογισμοί των κρατών του Αραβικού Κόλπου έχουν γίνει ελλειμματικοί και η νέα πτώση των τιμών προοιωνίζεται δραματικές εξελίξεις, οικονομικές και κοινωνικές. Μεγάλα προβλήματα δημιουργούνται επίσης στην οικονομία του Ιράκ. Τέλος, σημαντικό παράγοντα των σχετικών εξελίξεων αποτελεί και το Ιράν, που, ενώ μεν θίγεται και αυτό από την πτώση των τιμών του πετρελαίου, έχει όμως προσαρμοστεί σε μικρότερα έσοδα από αυτό, λόγω των κυρώσεων που έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια. Ετσι εμφανίζεται με σχετικά ισχυρότερη θέση, πράγμα που μπορεί να ενισχύσει αντίστοιχα τη θέση διαφόρων ισλαμιστών. Ηδη το ΙSIS ενισχύει τον ανταρτοπόλεμο στον οποίο επιδίδεται στη Συρία και στο Ιράκ μετά την απώλεια του Χαλιφάτου. Και βέβαια η σχετική εξασθένιση αυτών των κρατών συνδέεται με τις πιθανές επιπτώσεις που θα έχει η πτώση των τιμών του πετρελαίου στις ΗΠΑ.
* Ο Κωνσταντίνος Καραλής είναι χημικός μηχανικός και οικονομολόγος, ο Νίκος Πράπας, μεταπτυχιακός φοιτητής στα χρηματοοικονομικά στο Queen Mary University of London.